W kolejnej części cyklu poświęconego realizacji przez Polskę założeń Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych prezentujemy wnioski płynące ze „Społecznego Raportu Alternatywnego z realizacji Konwencji o prawach osób z niepełnosprawnościami w Polsce” stworzonego przez środowisko organizacji działających na rzecz osób z niepełnosprawnościami. Dyskryminacja, nierówność wobec prawa, brak jednolitego systemu orzekania oraz krzywdząca instytucja ubezwłasnowolnienia – to tylko niektóre kwestie budzące zastrzeżenia twórców tegoż raportu.
6 września tego roku miną 4 lata od ratyfikacji przez Polskę Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych. Mimo upływu kolejnych miesięcy jej realizacja wciąż wzbudza sporo zastrzeżeń. Swoje spojrzenie na tę kwestię przestawił m.in. Rzecznik Praw Obywatelskich (zobacz: RPO: zapisy Konwencji ONZ nie w pełni realizowane oraz RPO: ciąg dalszy zastrzeżeń do realizacji Konwencji ONZ). Środowisko organizacji działających na rzecz osób z niepełnosprawnościami również nie pozostało obojętne na nieprzestrzeganie zasad Konwencji, w efekcie czego powstał tzw. raport alternatywny.
Głos środowiska
Raport alternatywny – jak czytamy we wstępie – jest głosem środowiska. Został on napisany przez 20 autorów, skonsultowany i uzupełniony przez niemal 250 osób oraz poparty przez kilkadziesiąt organizacji pozarządowych działających na rzecz osób z niepełnosprawnościami. Jak deklarują jego twórcy – ma on charakter uzupełniający w stosunku do opracowania przygotowanego przez Rzecznika Praw Obywatelskich.
Główne obszary zastrzeżeń
Środowisko organizacji działających na rzecz osób z niepełnosprawnościami, analizując stopień wdrażania artykułów Konwencji, zwróciło uwagę na podobne obszary co Rzecznik Praw Obywatelskich. Zastrzeżenia środowiska wzbudził m.in.:
- Artykuł 5 – Równość i niedyskryminacja
Autorzy raportu zwracają uwagę, że w Polsce od wielu lat obowiązują przepisy i istnieją instytucje prawne, które bezpośrednio lub pośrednio dyskryminują ze względu na niepełnosprawność (np. ubezwłasnowolnienie czy zakaz zawierania małżeństw przez osoby z niepełnosprawnością intelektualną lub psychiczną).
- Artykuł 12 – Równość wobec prawa
Przykładem niestosowania w Polsce zapisów Konwencji jest – zdaniem autorów raportu alternatywnego – instytucja ubezwłasnowolnienia. W ich ocenie bez zmiany instytucji ubezwłasnowolnienia nie jest możliwe zapewnienie równości wobec osób z niepełnosprawnościami zgodnie z celem Konwencji.
- Artykuł 26 – Rehabilitacja
Polska – jak zauważono w raporcie – zapewnia różne formy rehabilitacji, ale nie spełnia założeń wzorcowego modelu, jak również nie gwarantuje realizacji postulatów zawartych w Konwencji, to jest wszechstronnego i skoordynowanego podejścia. „Obszary, które wymagają poprawy, to: koordynacja i programowanie działań, kompleksowość, wczesna interwencja, wsparcie doradcze w procesie rehabilitacji, usługi społeczne (socjalne), dostępność i szerokość oferty, ciągłość świadczenia usług, stabilność finansowania” – piszą autorzy publikacji. Zauważają, że odpowiedzialność za poszczególne obszary podlegające rehabilitacji jest rozproszona, a finansowanie działań pochodzi z wielu źródeł. Brak koordynacji sprawia tymczasem, że działania są fragmentaryczne, a środki nie są wydatkowane optymalnie.
- Artykuł 27 – Praca i zatrudnienie
Niepokój środowiska wzbudziło również respektowanie artykułu dotyczącego pracy i zatrudnienia. Zauważyło ono – podobnie zresztą jak RPO – że mimo istnienia systemu finansowego wsparcia w zatrudnieniu, wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych w Polsce należy do najniższych w Europie. „Osoby z niepełnosprawnościami mogą być zatrudniane na otwartym i chronionym rynku pracy. W rzeczywistości większość polskich pracodawców nie zatrudnia ani jednej osoby z niepełnosprawnością. Spośród aktywnych zawodowo 2/3 znajduje zatrudnienie na otwartym rynku pracy (pracodawcy, zleceniodawcy, własna działalność gospodarcza), zaś 1/3 na chronionym rynku pracy (zatrudnienie pracownicze). Pośród zatrudnionych na otwartym rynku pracy tylko za niespełna 1/3 osób z niepełnosprawnościami trafiają do ich pracodawców regularne dofinansowania do wynagrodzeń i tylko niespełna 5% osób korzysta ze stałego wsparcia z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej (refundacja składek na ubezpieczenia społeczne). Reszta osób z niepełnosprawnościami na otwartym rynku pracy funkcjonuje bez stałego wsparcia z tytułu zatrudnienia. Spowodowane jest to tym, że pozostają oni w zatrudnieniu pozapracowniczym albo ich pracodawcy nie spełniają wymaganego wskaźnika zatrudniania osób z niepełnosprawnościami, co pozwala im tylko obniżyć proporcjonalnie wpłaty na PFRON, albo pomimo spełnionych warunków nie ubiegają się o dofinansowania z powodu barier biurokratycznych” – czytamy w raporcie.
Krytycznie o dotychczasowej polityce społecznej
Autorzy raportu, poza oceną realizacji konkretnych artykułów Konwencji, dokonali także kompleksowej oceny sytuacji polityki społecznej wobec osób niepełnosprawnych. Jednym z najważniejszych problemów jest ich zdaniem nierówność sytuacji osób z niepełnosprawnościami mieszkających w mieście i na wsi. Zauważają oni, że sytuacja osób mieszkających poza ośrodkami miejskimi jest dużo gorsza w porównaniu do sytuacji mieszkańców miast (bariery obejmują m.in. dostęp do wiedzy czy edukacji). W ich ocenie minimalizowanie tej nierówności powinno być jednym z priorytetów na najbliższe lata.
Kolejną ważną kwestią, na jaką zwrócono uwagę w raporcie, jest niewydolność systemu orzekania o niepełnosprawności. „System orzekania powinien koncentrować się nie na ograniczeniach danej osoby, ale na tym, jakie wsparcie zapewni danej osobie najpełniejszy udział w życiu społecznym (…). Stoimy, jako kraj, w obliczu konieczności dogłębnej reformy tego systemu” – czytamy w raporcie. Istotnym problemem jest także ich zdaniem umocowanie Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych. „Obecnie jest on sekretarzem stanu w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej, co powoduje, że sprawy osób z niepełnosprawnościami traktowane są jako zadanie tego tylko resortu, a ich finansowania upatruje się jedynie w Państwowym Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych” – tłumaczą autorzy raportu. Ich zdaniem przeniesienie Pełnomocnika do Kancelarii Premiera powinno wzmocnić jego rolę oraz dać wyraźny sygnał, że niezbędne jest horyzontalne traktowanie zagadnień związanych z osobami z niepełnosprawnościami.
Ku lepszemu
W raporcie – poza krytyką – możemy odnaleźć jednak szereg rekomendacji, które mogłyby pozytywnie wpłynąć na sytuację osób niepełnosprawnych w Polsce. Należą do nich, zdaniem autorów, m.in.: ujednolicenie systemu orzecznictwa, zniesienie instytucji ubezwłasnowolnienia, preferowanie otwartego rynku pracy czy indywidualizacja wsparcia.
Twórcy raportu alternatywnego zauważają, że sytuacja osób z niepełnosprawnościami wraz z upływem lat zmienia się na lepsze, jednak – w ich ocenie – zmiany te zachodzą zbyt wolno i bywa, że mają charakter jedynie reagowania na protesty grup społecznych. W sporej części obszarów, których dotyczy Konwencja, jest więc wciąż sporo do zrobienia.
Iza Rutkowska
***
Źródło: „Społeczny Raport Alternatywny z realizacji Konwencji o prawach osób z niepełnosprawnościami w Polsce”, Warszawa 2015.
