W kolejnej części cyklu poświęconego realizacji przez Polskę zobowiązań wynikających z ratyfikacji Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych prezentujemy pozostałe zastrzeżenia Rzecznika Praw Obywatelskich. Tym razem uwagi RPO odnoszą się do artykułów Konwencji, które traktują m.in. o równości i niedyskryminacji, dostępie do wymiaru sprawiedliwości, mobilności czy edukacji.
Rzecznik Praw Obywatelskich w wydanej w ubiegłym roku publikacji „Realizacja przez Polskę zobowiązań wynikających z Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych. Sprawozdanie Rzecznika Praw Obywatelskich 2012-2014”, zwrócił uwagę na szereg nieprawidłowości w realizacji założeń Konwencji. W jego ocenie aż 17 z 50 jej artykułów nie jest w pełni realizowanych. O części z nich pisaliśmy w poniedziałek (zobacz: RPO: zapisy Konwencji ONZ nie w pełni realizowane). Do pozostałych artykułów, których realizacja wzbudza zastrzeżenia RPO, należą:
Artykuł 5 – Równość i niedyskryminacja
W ocenie Rzecznika stosunek Polaków do osób z niepełnosprawnością psychiczną jest niepokojący. Ustawa o równym traktowaniu – jak zauważa RPO – nie zakazuje dyskryminacji osób z niepełnosprawnościami w innych obszarach życia społecznego, mimo że zakaz ten dotyczy innych grup narażonych na dyskryminację (m.in. mniejszości etnicznych). Oznacza to, że osoba z niepełnosprawnością, która stała się ofiarą nierównego traktowania, nie dysponuje taką samą jak inni ochroną przed dyskryminacją.
Artykuł 9 – Dostępność
Zdaniem RPO realizacja regulacji w prawie krajowym dotyczących dostępności środowiska zabudowanego dla osób z niepełnosprawnościami w praktyce nie odpowiada standardom wyznaczonym w Konwencji. Przykładowo przepisy ustawy Prawo budowlane odnoszą się wyłącznie do potrzeb osób z ograniczoną sprawnością ruchową. W efekcie w większości nowych projektów proponowane są jedynie udogodnienia dla jednej grupy osób z niepełnosprawnościami – poruszających się na wózkach inwalidzkich.
Artykuł 12 – Równość wobec prawa
W ocenie RPO obowiązujące w Polsce przepisy regulujące instytucję ubezwłasnowolnienia stanowią typowy przykład modelu zastępczego podejmowania decyzji i nie spełniają standardów określonych w art. 12 Konwencji. Ponadto – jak zauważa RPO – od chwili uchwalenia Konwencji systematycznie rośnie w Polsce liczba nowych wniosków o ubezwłasnowolnienie. W roku 2006 liczba takich wniosków wynosiła 9,1 tys., a w roku 2013 było ich już niemal 13 tys.
Artykuł 13 – Dostęp do wymiaru sprawiedliwości
Niepokój RPO wzbudziło także respektowanie artykułu regulującego dostęp do wymiaru sprawiedliwości. Zwrócił on uwagę, że osoby z niepełnosprawnością intelektualną lub psychiczną, które zostały ubezwłasnowolnione, spotykają się m.in. z wyłączeniami lub ograniczeniami w zakresie możliwości bycia świadkiem w sprawie. Barierą w zakresie dostępu do wymiaru sprawiedliwości jest także niedostępność architektoniczna budynków sądów czy prokuratur, brak systematycznych szkoleń osób pracujących w wymiarze sprawiedliwości w zakresie ochrony praw osób z niepełnosprawnościami czy brak dostępu do systemowej i bezpłatnej pomocy prawnej dla osób niezamożnych, w tym osób z niepełnosprawnościami.
Artykuł 14 – Wolność i bezpieczeństwo osobiste oraz artykuł 15 – Wolność od tortur lub okrutnego, nieludzkiego albo poniżającego traktowania lub karania
RPO zwraca uwagę, że sytuacja osób z niepełnosprawnością intelektualną przebywających w zakładach karnych jest niezmiennie trudna. Zauważa, że w chwili obecnej w jednostkach penitencjarnych przebywa ponad 200 osadzonych, których niepełnosprawność intelektualna znacznie utrudnia lub wręcz uniemożliwia adaptację do warunków więziennych i wykonywanie podstawowych czynności życia codziennego.
Artykuł 16 – Wolność od wykorzystywania, przemocy i nadużyć
W ocenie RPO przewidziane w postępowaniu karnym środki ochrony prawnej dla ofiar przemocy – w tym osób z niepełnosprawnościami – są rzadko stosowane oraz niedostosowane do specyficznej sytuacji tych osób. Jego zdaniem koniecznym jest zwiększenie ochrony przed przemocą instytucjonalną osób zamieszkujących w domach pomocy społecznej oraz osób chorujących psychicznie i przebywających w szpitalach psychiatrycznych.
Artykuł 19 – Niezależne życie i włączenie w społeczeństwo
RPO z niepokojem zauważył, że w Polsce dominuje model opieki instytucjonalnej zamiast usług wspierających, świadczonych w środowisku zamieszkania. Liczba stacjonarnych domów pomocy społecznej nieustannie rośnie, a Ministerstwo Rodziny Pracy i Polityki Społecznej ma plany odnośnie dalszego zwiększania liczby miejsc w domach pomocy społecznej. PRO zwraca ponadto uwagę, że kryterium dochodowe uniemożliwia wielu osobom z niepełnosprawnościami korzystanie z usług opiekuńczych, ale nie zdejmuje ciężaru kosztów bytowych, w tym mieszkania, wyżywienia czy leków, co spycha takie osoby w stronę opieki instytucjonalnej.
Artykuł 20 – Mobilność
W zakresie dostępu do mobilności RPO zwrócił uwagę na niedostosowanie publicznych środków transportu, w szczególności transportu kolejowego, do potrzeb osób niepełnosprawnych. Transport kolejowy, mimo że jest jednym z najpopularniejszych form transportu w Polsce, ze względu na niewłaściwą infrastrukturę jest niedostępny dla osób niepełnosprawnych. Ustawodawca bezterminowo wyłączył bowiem obowiązek dostosowania infrastruktury kolejowej do potrzeb osób z niepełnosprawnościami. Kolejną barierą w zakresie dostępu do mobilności jest możliwość uzyskania prawa jazdy w szczególności przez osoby głuche, które w trakcie egzaminu nie mają możliwości skorzystania z usług tłumacza języka migowego, oraz osób z niepełnosprawnością ruchową, które zobowiązane są do dostarczenia dostosowanego samochodu na część praktyczną egzaminu.
Artykuł 23 – Poszanowanie domu i rodziny
W ocenie RPO przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, zgodnie z którymi małżeństwa w Polsce nie może zawrzeć osoba ubezwłasnowolniona całkowicie, dotknięta chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym, stanowią istotna barierę dla realizacji prawa osób z niepełnosprawnościami do zawarcia związku małżeńskiego i założenia rodziny.
Artykuł 24 – Edukacja
W zakresie edukacji RPO zwraca uwagę m.in. na brak odpowiednich rozwiązań prawnych gwarantujących właściwą realizację dostępu do edukacji i egzekucję prawa. Jego zdaniem istotny problem stanowi także system finansowania specjalnych potrzeb edukacyjnych.
Artykuł 28 – Odpowiednie warunki życia i ochrona socjalna
W ocenie RPO system zabezpieczenia społecznego nie rekompensuje czynników, które sprawiają, że osoby z niepełnosprawnościami są bardziej narażone na ubóstwo skrajne i deprywację materialną podstawowych potrzeb.
Artykuł 29 – Udział w życiu politycznym i publicznym
W zakresie realizacji art. 29 RPO zwraca uwagę, że mimo iż Kodeks wyborczy wprowadza mechanizmy służące dostosowaniu procedur wyborczych do potrzeb osób z niepełnosprawnościami, to poziom wiedzy na temat alternatywnych form głosowania wśród osób uprawnionych jest niewielki, w efekcie czego znikomy procent osób uprawnionych z nich korzysta. Drugim problemem w zakresie udziału osób z niepełnosprawnościami w życiu politycznym i publicznym jest status prawny osób ubezwłasnowolnionych, które to są skreślone z listy wyborców oraz nie posiadają biernego prawa wyborczego. Osoby ubezwłasnowolnione nie mogą także zakładać stowarzyszeń ani być ich członkami. Nie mogą też organizować zgromadzeń publicznych, co w ocenie RPO stanowi naruszenie Konwencji.
Artykuł 30 – Udział z życiu kulturalnym, rekreacji, wypoczynku i sporcie
Zgodnie z przepisami ustawy o radiofonii i telewizji, nadawcy programów telewizyjnych zobowiązani są do zapewniania dostępności programów dla osób niepełnosprawnych z powodu dysfunkcji narządów wzroku i słuchu przez wprowadzanie odpowiednich udogodnień w postaci audiodeskrypcji, napisów dla niesłyszących oraz tłumaczeń na język migowy. Minimum 10% kwartalnego czasu nadawania programu musi posiadać tego typu udogodnienia. Mimo to stacje telewizyjne, emitując dostosowane programy, robią to w sposób niejednolity, nie zapewniając dostępności osobom z różnymi rodzajami niepełnosprawności, co – jak zauważa RPO – nie sprzyja zapewnieniu jak najszerszego dostępu do dóbr kultury osobom niepełnosprawnym.
RPO postuluje zmiany
W związku z wykryciem szeregu nieprawidłowości w realizacji postanowień Konwencji ONZ Rzecznik Praw Obywatelskich postuluje wprowadzenie zmian. Jego zdaniem niezbędne jest m.in.:
- przyjęcie ogólnokrajowej strategii wdrażania postanowień Konwencji oraz opracowanie wskaźników i powiązanych z nimi krajowych poziomów odniesienia dla każdego prawa ustanowionego w Konwencji;
- opracowanie i wdrożenie jednolitego systemu orzekania w zakresie funkcjonowania osób z niepełnosprawnościami we wszystkich obszarach życia w tym m.in. edukacji, pracy, zabezpieczeniu społecznym i opiece zdrowotnej. System ten powinien opierać się na diagnozie funkcjonalnej osób z niepełnosprawnościami z wykorzystaniem definicji opartej na społecznym modelu niepełnosprawności;
- jednoznaczne określenie, które uprawnienia przyznawane osobom z niepełnosprawnościami są zależne od posiadania odpowiedniego orzeczenia (niepełnosprawności prawnej), a które wynikają z samego faktu istnienia niepełnosprawności (niepełnosprawności biologicznej);
- zniesienie instytucji ubezwłasnowolnienia i wprowadzenie różnorodnych form wsparcia opartych na modelu wspieranego podejmowania decyzji;
- odstąpienie od zakazów małżeńskich tak, aby zagwarantować osobom z niepełnosprawnościami prawo do zawarcia związku małżeńskiego na podstawie swobodnie wyrażonej i pełnej zgody przyszłych małżonków;
- wzmocnienie ochrony osób z niepełnosprawnościami przed dyskryminacją;
- projektowanie środowiska zabudowanego, a także produktów, programów i usług zgodnie z zasadami uniwersalnego projektowania;
- przyjęcie i wdrożenie ustawy o dostępie do darmowej pomocy prawnej z uwzględnieniem specyficznych potrzeb osób z niepełnosprawnościami;
- wyeliminowanie przypadków nieludzkiego i poniżającego traktowania osób z niepełnosprawnościami pozbawionych wolności przez personel placówek, w których przebywają; wzmocnienie ochrony osób z niepełnosprawnościami przed przemocą, w tym przemocą domową;
- zintensyfikowanie działań dotyczących odejścia od opieki instytucjonalnej na rzecz opieki świadczonej na poziomie lokalnych społeczności (tzw. deinstytucjonalizacja);
- wprowadzenie i upowszechnienie instytucji asystenta osobistego dla osób z niepełnosprawnościami;
- dostosowanie wszystkich stron internetowych instytucji publicznych do potrzeb osób z niepełnosprawnościami;
- podjęcie działań na rzecz urzeczywistnienia prawa osób głuchych i głuchoniewidomych do porozumiewania się z organami administracji publicznej za pomocą metod komunikacji niewerbalnej;
- urzeczywistnienie prawa osób z niepełnosprawnościami do edukacji włączającej tak, aby jak największa grupa uczniów na każdym etapie edukacyjnym kształciła się w szkołach powszechnych, możliwie blisko ich miejsca zamieszkania;
- zapewnienie koszyka gwarantowanych usług rehabilitacyjnych określonych indywidualnie dla każdej osoby z niepełnosprawnością w oparciu o cyklicznie weryfikowaną diagnozę funkcjonalną;
- takie zaprojektowanie systemu zabezpieczenia społecznego, aby z jednej strony zapewnić rekompensowanie osobom z niepełnosprawnościami i rodzinom, w których znajdują się takie osoby, wyższe koszty utrzymania, z drugiej zaś usunąć lub znacznie zmniejszyć bariery w podejmowaniu przez osoby z niepełnosprawnościami w wieku produkcyjnym zatrudnienia na otwartym rynku pracy;
- zagwarantowanie, że osoby z niepełnosprawnością intelektualną lub psychiczną nie będą w sposób arbitralny pozbawiane czynnego i biernego prawa wyborczego, a także stworzenie warunków do realizacji wolności zrzeszania się i wolności zgromadzeń przez wszystkie osoby z niepełnosprawnościami.
Pozostaje mieć nadzieję, że zmiany, które proponuje RPO, zostaną wkrótce wdrożone w życie. Póki co bowiem Konwencja ONZ jest jedynie kolejnym dokumentem, który de facto niewiele w życiu niepełnosprawnych zmienił.
Iza Rutkowska
***
Źródło: „Realizacja przez Polskę zobowiązań wynikających z konwencji o prawach osób niepełnosprawnych. Sprawozdanie Rzecznika Praw Obywatelskich 2012-2014”, Warszawa 2015.
