Społeczna odpowiedzialność PFRON

Pojęcie społecznej odpowiedzialności biznesu jest dość powszechnie znane. W największym skrócie chodzi o podejmowanie/unikanie przez przedsiębiorstwa działań prowadzących do rozwiązywania/powstawania istotnych problemów społecznych nawet jeśli odbywa się to kosztem (racjonalnym) głównego celu przedsiębiorstwa jakim jest zysk. W toku działalności gospodarczej firmy odpowiedzialne społecznie dostrzegają i uwzględniają szereg uniwersalnych wartości takich jak dobro człowieka (pracownika), środowiska naturalnego, lokalnej społeczności czy zasada współżycia społecznego. Czy możemy na zasadzie analogii mówić o społecznej odpowiedzialności państwa i jego instytucji zwłaszcza w odniesieniu do przedsiębiorstw, których celem i misją jest realizacja ważnych celów społecznych w obszarach, w których państwo nie potrafi sobie poradzić lub świadomie przekazuje ich realizację NGO bądź sektorowi przedsiębiorstw prywatnych.

PFRON odpowiedzialny społecznie – czyli jaki?

Jedną z instytucji od której powinniśmy oczekiwać społecznej odpowiedzialności jest Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnej. Przez taką odpowiedzialność rozumiem uwzględnianie w systemie prawa i działalności operacyjnej Funduszu zasadniczego celu polityki państwa jaką jest promocja, wspieranie, finansowanie i ochrona miejsc pracy osób niepełnosprawnych.

Doświadczenie ostatnich kilkunastu lat pokazuje, że system rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych obrósł znaczącą liczbą przepisów, których celem jest wymuszenie na pracodawcy osób niepełnosprawnych określonych zachowań i powstrzymanie go przed działaniami niezgodnymi z prawem. Jak wynika z opinii organizacji pracodawców osób niepełnosprawnych a także samych przedsiębiorców niektóre przepisy są nadmiernie restrykcyjne. W efekcie z jednej strony utrudniają działalność, z drugiej strony zniechęcają pracodawców do korzystania z ustawowych instrumentów wsparcia zatrudniania osób niepełnosprawnych. Nierzadkie są też przypadki, gdy nadmierna represyjność przepisów prowadzi do upadku lub likwidacji przedsiębiorstw zatrudniających najciężej poszkodowane osóby z niepełnosprawnością (przypadek spółdzielni inwalidów w Dynowie).  Tak więc w efekcie zdarza się, że system prawny zamiast służyć realizacji ważnych celów społecznych (ustawowych) prowadzi do wystąpienia poważnych zakłóceń w jego funkcjonowaniu. Taka sytuacja stanowi naruszenie reguł polityki społecznej odpowiedzialności PFRON, która naszym zdaniem powinna opierać się na trzech zasadach. Nie szkodzić, Chronić i postępować uczciwie.

Trzy elementy społecznej odpowiedzialności państwa              

Do refleksji nad społeczną odpowiedzialnością państwa w ogóle i PFRON w szczególności skłoniła nas procedowana przez Sejm nowelizacja ustawy o rehabilitacji, w której ustawodawca wprowadza do systemu kolejny zestaw dyskusyjnych obowiązków pracodawcy obarczonych restrykcyjnymi karami.

Po pierwsze nie szkodzić

Wspieranie zatrudnienia osób niepełnosprawnych to ważna i potrzebna dziedzina polityki społecznej. Dlatego też państwo, które początkowo nadało całemu sektorowi zatrudniania określenie „chronione” winno być świadome wagi tego sektora i to zarówno w sferze prawa jak i praktyki jego realizacji. Niestety rzeczywistość nie jest w tym zakresie najlepsza i co gorsza na zmianę tego stanu rzeczy, mimo obietnic polityków, widoków jakoś nie widać.

Ważnym wymiarem społecznej odpowiedzialności państwa powinno być weryfikacja i zmiana obecnie istniejących przepisów pod kątem ułatwiania a nie utrudniania zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Zwłaszcza firmom zatrudniającym znaczącą liczbę najciężej poszkodowanych osób niepełnosprawnych. Niestety w systemie prawnym regulującym zatrudnianie osób niepełnosprawnych roi się od przepisów drastycznie restrykcyjnych, niespotykanych w regulacjach dotyczących działalności innych grup pracodawców.

Kolejnym wymiarem społecznej odpowiedzialności państwa winno być wmontowanie w system prawny rehabilitacji zawodowej możliwości wycofania się z egzekwowania drastycznych przepisów w sytuacji gdy, po pierwsze naruszenie przepisów prawa nie było efektem świadomego działania przedsiębiorstwa (np. zatorów płatniczych). Po drugie, gdy wdrożenie decyzji PFRON byłoby w oczywisty sposób sprzeczne z interesem społecznym, poprzez doprowadzenie do upadłości przedsiębiorstwa i utraty miejsc pracy osób niepełnosprawnych a w efekcie zniweczenia rezultatów wieloletniej rehabilitacji zawodowej i społecznej zatrudnionych w przedsiębiorstwie osób niepełnosprawnych.

Przykładem takiego przepisu jest treść art. 26a pkt 1a, który stanowi, że jeżeli pracodawca spóźni się o jeden dzień w z opłatą ZUS lub PiT4 PFRON wydaje decyzję o zwrocie dofinansowania. Obecne przepisy nie dają ani Zarządowi PFRON ani Ministrowi Pracy możliwości odstąpienia od takiej decyzji ze względu na ważny interes społeczny.

Po drugie chronić

W przedstawionej powyżej sytuacji, gdy zakład zostanie zobowiązany do zwrotu otrzymanego dofinansowania, państwo powinno mieć do dyspozycji instrumenty ochrony miejsc pracy osób niepełnosprawnych. Instrumentem takim winna być dopuszczona ustawą możliwość rezygnacji z żądania zwrotu w sytuacji gdy bądź kontrola PFRON, bądź niezależna komisja uzna, że powody zwrotu dofinansowania były niezależne od kierownictwa firmy. Zwłaszcza w sytuacji gdy decyzja PFRON może oznaczać likwidację firmy i utratę miejsc pracy pracujących w nim (często od wielu lat) osób niepełnosprawnych. Zdajemy sobie sprawę, że powstanie takiego przepisu wywołać wrażenie, nierównego traktowania pracodawców. Otóż jak piszemy poniżej w istniejącej sytuacji prawnej byłaby to w większym stopniu likwidacja mechanizmu nierówności poszczególnych grup pracodawców zatrudniających osoby z niepełnosprawnością. 

Uchwalona w 1991 roku ustawa o rehabilitacji zawodowej była w pierwszym rzędzie ustawą, która miała chronić zakłady zatrudniające znaczący odsetek niepełnosprawnych (w tamtym okresie głównie spółdzielnie inwalidzkie) przed mechanizmami wolnego rynku. Ojcowie ustawy doskonale rozumieli, że bez uruchomienia mechanizmów chroniących takie zakłady przed prawami wolnego rynku, wiele z nich nie ma szans na przetrwanie. Rozumieli także, że próba łączenia celów społecznych i komercyjnych generuje dodatkowe koszty i ryzyko gospodarcze. By tego uniknąć wmontowano w system rehabilitacji i działania PFRON instrumenty ochrony zakładów i pracodawców zatrudniających osoby z niepełnosprawnością. Zakładom znajdującym się w trudnej sytuacji PFRON udzielał pożyczek. Wspierał finansowo także te zakłady które zdecydowały się na restrukturyzację której celem było wzmocnienie pozycji rynkowej firmy (zakup maszyn, inwestycje). Te rozwiązania stanowiły formę ochrony zarówno zakładów jak i miejsc pracy osób niepełnosprawnych.

Niestety liberalne rządy SLD a zwłaszcza PO/PSL zniosły te instrumenty ochrony zatrudnienia uznając je za sprzeczne z ideologią wolnego rynku i równego traktowania wszystkich podmiotów. W efekcie firmy zatrudniające często 70 – 80 % niepełnosprawnych pozostawiono bez żadnego wsparcia ze strony państwa.

Jak się wydaje rząd Prawa i Sprawiedliwości inaczej niż poprzednicy rozumie funkcję państwa w zakresie ochrony najsłabszych grup społecznych. Uruchomienie realnych mechanizmów ochrony zatrudnienia osób niepełnosprawnych w ramach społecznej odpowiedzialności instytucji państwa byłoby krokiem w dobrym kierunku.

Po trzecie traktować uczciwie przedsiębiorców.

Pobieżna analiza przepisów regulujących funkcjonowanie w systemie pracodawców najciężej poszkodowanych osób niepełnosprawnych ujawnia, że są oni traktowani zdecydowanie gorzej niż inne grupy pracodawców. Są gorzej traktowani zarówno od pracodawców osób niepełnosprawnych (płatników na PFRON) jak i pracodawców prowadzących swoje przedsiębiorstwa na zasadach ogólnych. Dotyczy to niekorzystnego zróżnicowania korzyści finansowych jakie państwo oferuje poszczególnym grupom pracodawców, a także warunków jakie pracodawcy musza spełnić by takie korzyści uzyskać. Odwołajmy się do kilku przykładów.

Pracodawca zobowiązany do zatrudnienia 6% osób niepełnosprawnych, zatrudniając pracownika z orzeczeniem (bez grupy specjalnej) uzyskuje korzyść finansowa w wysokości 1729 złotych miesięcznie w formie zwolnienia się z wpłat na PFRON.

Pracodawca, który zatrudni osobę niepełnosprawną z własnej woli (nie mając obowiązku jej zatrudniania) otrzymuje od państwa dofinansowanie jej kosztów płac w znacznie niższej wysokości, zależnej od stopnia niepełnosprawności: lekki 450 złotych, umiarkowany 1125 złotych znaczny 1800 złotych.

Pracodawca zobowiązany do osiągania wskaźnika 6 % osób niepełnosprawnych, jeśli zatrudni osobę ze stopniem umiarkowanym (schorzenie szczególne) uzyskuje znacząco zwiększoną korzyść finansową, która w skali miesiąca wyniesie 5187 od jednej osoby.  Jeśli pracownik ma stopień znaczny i (schorzenie szczególne) korzyść osiągnie kwotę 6916 zł.

Pracodawca niezobowiązany do wpłat zatrudniając taką samą osobę niepełnosprawną (schorzenie szczególne) otrzyma dodatkowo jedynie 600 złotych zarówno za osobę z umiarkowanym (łącznie 1725) jak i znacznym stopniem niepełnosprawności (łącznie 2400 zł).  

Jak widać za zatrudnienie osoby z takim samym orzeczeniem pracodawca niezobowiązany do zatrudnienia osoby niepełnosprawnej zyska 3462 złotych mniej (stopień umiarkowany) lub 4468 złotych mniej (stopień znaczny) niż pracodawca zatrudniający te osoby w ramach obowiązku osiągnięcia wskaźnika 6 %. 

Odmienne warunki uzyskania korzyści

Pracodawcy niezobowiązani do wpłat, są również, pod groźbą rażąco wysokich kar finansowych zobowiązani do: płacenia wynagrodzeń pracownikom niepełnosprawnym w ściśle określonym terminie i na konto bankowe, płacenia ZUS i PIT-4 w ustawowym terminie, zagrożeni są utratą dofinansowania jeśli w wyznaczonym terminie nie złożą wniosku oraz na wypłatę dofinansowań muszą czekać do  25 dni.

Podobnych warunków uzyskania zwolnienia z wpłat na PFRON ustawa nie nakłada na pracodawców zobowiązanych do wpłat. By uzyskać lub zachować prawo do obniżenia wpłat na PFRON nie muszą pracownikowi płacić wynagrodzenia w terminie a tym bardziej na konto bankowe, nie muszą zwracać zwolnienia z wpłat na PFRON jeśli nie zapłacą ZUS-u czy PIT-4. Kary za opóźnione wynagrodzenia, opóźnienia w ZUS i PIT płacą na ogólnych zasadach.

Podnosimy tę kwestię nie po to by postulować objęcie uprzywilejowanej grupy pracodawców karami analogicznymi do tych, jakie ciążą nad pracodawcami uzyskującymi SOD. Nie widzimy jednak powodów dla tak odmiennego i rażąco niesprawiedliwego traktowania dwóch różnych grup pracodawców zatrudniających osoby z niepełnosprawnością.

Jakiego państwa potrzebują pracodawcy?

Często słyszymy postulat państwa przyjaznego przedsiębiorcom i pracodawcom. Różnica funkcji, zadań i ról a także interesów biznesu i państwa nie zapowiada rychłej realizacji takiej wizji. Dlatego też w miejsce idei państwa przyjaznego pracodawcom i przedsiębiorcom proponujemy państwo, które po pierwsze nie szkodzi, po drugie chroni najsłabszych i państwo uczciwie traktujące biznes realizujący funkcje i zadania polityki społecznej. Jednym słowem państwo i jego instytucje odpowiedzialne społecznie.

Ilona Mordek