Trwa społeczna debata nad metodami zwiększenia wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Ruszyły trzy programy PFRON, których celem jest zwiększenie zatrudnienia osób z orzeczeniem o niepełnosprawności. Każdy z przedstawionych programów PFRON posiada tzw. twarde wskaźniki celu, czyli liczbę osób niepełnosprawnych, które winny znaleźć pracę, jeśli program osiągnie założone cele.
Jak przy każdej nowej inicjatywie społecznej, także i w tym przypadku pojawiają się głosy komentujące zarówno założenia, jak i cele przedstawionych programów. Komentatorzy pytają, czy wobec tak dużej skali bierności społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych, realizacja tak ambitnych planów jest realna? Czy znajdą się osoby z orzeczeniem chętne do pracy? Czy znajdą się pracodawcy, którzy zechcą tworzyć miejsca pracy dla tych osób?
Jak się wydaje, Zarząd PFRON energicznie zajął się tym ostatnim problemem, poszukując nowych miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych w administracji państwowej i w spółkach Skarbu Państwa. Spektakularnym sukcesem polityków i kierownictwa PFRON może się okazać podpisana z Pocztą Polską umowa na tworzenie miejsc pracy dla tej grupy obywateli. Kolejne umowy są przygotowywane do podpisu. Tak więc o stronę popytową kampanii (miejsca pracy) na rzecz wzrostu wskaźnika zatrudniania możemy się nie martwić. Tym bardziej, że niska stopa bezrobocia przemawia na korzyść tego właśnie rozwiązania.
Problemem pozostaje strona podażowa tzn. gotowość osób niepełnosprawnych do wejścia na rynek pracy. Statystyki pokazują wysoki poziom bezrobocia i bierności zawodowej tej grupy społecznej. Pokazują też, że chętnych do podjęcia pracy (zarejestrowanych w PUP) jest niewielu. Zwłaszcza w dużych aglomeracjach, w których z naturalnych powodów istnieją większe możliwości zatrudnienia.
Zatem, aby programy PFRON (obecne i przyszłe) dały spodziewany efekt, należy obok kursu na zatrudnienie przyjąć kurs na zatrudnialność osób niepełnosprawnych, czyli na zwiększenie ich zdolności do zatrudnienia.
Oznacza to, że zabiegi PFRON o zwiększenie wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych wymagają stworzenia zrównoważonej sytuacji na rynku pracy osób niepełnosprawnych, w której zwiększonemu popytowi będzie towarzyszyła zwiększona podaż (gotowość do podjęcia i utrzymania się w zatrudnieniu) ze strony osób z orzeczeniem o niepełnosprawności.
Co to jest zatrudnialność?
Zgodnie z funkcjonującymi definicjami przez zatrudnialność rozumiemy zestaw cech i umiejętności dających zdolność do otrzymania i utrzymania satysfakcjonującej pracy (Hillage and Pollard, 1998).
Według innej, szerszej definicji, zatrudnialność to „Zdolność do uzyskania na wstępie znaczącego zatrudnienia lub pracy na własny rachunek oraz bycia w stanie samodzielnie poruszać się na rynku pracy, tak by wykorzystać optymalnie swój potencjał i uzyskać trwałe zatrudnienie” (WGE, 2009).
Profesor Marta Juchnowicz ze Szkoły Głównej Handlowej zwraca uwagę, że istotnymi elementami zatrudnialności są jej determinanty, czyli kombinacja czynników, które pozwalają danej osobie podejmować i utrzymywać zatrudnienie, a także rozwijać karierę zawodową. Wśród najważniejszych determinantów zatrudnialności pani profesor wymienia dostosowanie edukacji do potrzeb zmieniającego się rynku pracy.
Nie jest dla nikogo tajemnicą, że jeśli chodzi o zatrudnialność osób niepełnosprawnych, zestaw determinantów zatrudnialności będzie się kształtował w sposób nieco odmienny. Wydaje się, że w znacznym stopniu będzie on wynikał z indywidualnej sytuacji każdej osoby z niepełnoprawnością. Co nie oznacza, że nie da się czynników określających zdolność osób niepełnosprawnych do zatrudnienia uporządkować w grupy.
Z pomocą w stworzeniu ogólnych grup determinantów mogą przyjść osiągnięcia polskiej szkoły rehabilitacji. Wyróżniła ona cztery obszary zintegrowanej rehabilitacji, a tym samym niejako przypadkiem wskazała, które mogą ograniczać lub wspierać zdolność konkretnej osoby do podjęcia i utrzymania pracy.
Rehabilitacja kompleksowa a zdolność do zatrudnienia osób niepełnosprawnych
Rehabilitacja kompleksowa wychodzi od procesu kompleksowej oceny i analizy stanu zdrowia i funkcjonalności osoby niepełnosprawnej, szczegółowo analizując poziom jej kompetencji i kwalifikacji, wydolność poszczególnych funkcji i struktur organizmu, jej stan psychofizyczny, a także społeczne uwarunkowania jej egzystencji. Następnie na bazie tej oceny tworzy zintegrowany program wieloaspektowej interwencji medycznej, edukacyjnej, zawodowej, psychologicznej i środowiskowej.
Końcowym celem procesu oceny i rehabilitacji jest optymalne przygotowanie beneficjenta do pełnienia ról społecznych, wśród których możliwość wykonywania pracy zarobkowej znajduje się na czołowym miejscu.
W ten oto sposób rehabilitacja kompleksowa, jeśli uzyska należną jej rangę i miejsce w systemie zabezpieczenia społecznego (w tym także przeciwdziałania wykluczeniu), może stać się istotnym narzędziem budowania zdolności do zatrudnienia osób niepełnosprawnych.
Metoda rehabilitacji kompleksowej może okazać się szczególnie przydatna w procesie odtwarzania i budowania zdolności do zatrudnienia najciężej poszkodowanych osób z niepełnosprawnością, które jak wiadomo stanowią największą grupę biernych zawodowo i społecznie osób z orzeczeniem o niepełnosprawności.
Rehabilitacja ta ma w swojej strukturze elementy mogące zapewnić skuteczne odtworzenie zdolności do zatrudnienia i funkcjonowania społecznego osób niepełnosprawnych tj.:
- Kompleksową ocenę stanu zdrowia, funkcjonalności, potencjału rozwojowego, posiadanych kompetencji i kwalifikacji, ocenę stanu psychiki, a także umiejętności społecznych, w tym uwarunkowań funkcjonowania środowiskowego
- Diagnozę potrzeb i możliwości oraz przeprowadzenia rehabilitacji medycznej (funkcjonalnej)
- Metodologię przeprowadzenia niezbędnych działań w zakresie rehabilitacji zawodowej
- Określenie potrzeb i zakresu wdrożenia niezbędnej rehabilitacji psychologicznej
- Możliwość poprawy funkcjonowania społecznego beneficjenta w wymiarze środowiskowym i ogólnym.
Ale to początek procesu budowania zdolności do zatrudnienia. Z definicji wynika, że zatrudnialność to zespół cech i umiejętności. Ważne, aby były to umiejętności praktyczne, a te, jak wynika z najnowszych badań nad współczesną nauką, najpełniej realizuje się w realnej rzeczywistości.
Metoda 70:20:10
Amerykańscy uczeni badający nowoczesne metody skutecznej edukacji i szkolenia zawodowego doszli do przekonania, że najlepszą metodą zdobywania i utrwalania kwalifikacji zawodowych jest praktyka realizowana równocześnie z dwoma innymi elementami nauczania.
Metoda ta, określona jako 70:20:10, opiera się na potwierdzonym przez wiele badań założeniu, że skuteczna edukacja i szkolenie zawodowe zawiera trzy elementy: naukę (szkolenie teoretyczne), praktykę (umiejętności zdobywane w praktycznym życiu i poprzez doświadczenia pracy) oraz współpracę (związki, relacje i informacje zwrotne otrzymywane od doświadczonych ludzi i mistrzów zawodu).
Naukowcom udało się ustalić, że optymalna z punktu widzenia skuteczności nauczania jest relacja, w której 70% czasu poświęcamy na praktyczną naukę zawodu, 20% wiedzy uzyskujemy od przełożonych i ekspertów, do których mamy dostęp w czasie pracy, a jedynie 10% zdobywamy metodą formalnej nauki, jaką są wykłady czy lekcje.
Przedstawiona teoria potwierdza w jakiejś mierze prawdziwość stwierdzenia, które zdobyło uznanie w polskiej rzeczywistości społecznej, że zatrudnienie jest najlepszą formą rehabilitacji.
Odnosząc się jednak do osób niepełnosprawnych, warto sobie zadać pytanie, czy stwierdzenie to dotyczy także osób najciężej poszkodowanych, słabo lub wcale nieprzygotowanych do wejścia na rynek pracy. Warto też zapytać, czy dotyczy to zatrudnienia osób ze znacznym i umiarkowanym stopniem niepełnosprawności (grupy specjalne) w przedsiębiorstwach otwartego rynku pracy.
Nie wdając się w debatę nad definicją otwartego rynku pracy trzeba powiedzieć, że z punktu widzenia rehabilitacji kompleksowej, zwłaszcza najciężej poszkodowanych, istotnym elementem procesu tej rehabilitacji winno być okresowe (stosownie do dokonanej diagnozy) zatrudnienie szkoleniowe w instytucjach zatrudnienia chronionego (ZAZ, przedsiębiorstwo społeczne zatrudnienia chronionego). Proces budowania zdolności do zatrudnienia najciężej poszkodowanych w takim przedsiębiorstwie, aby spełnić oczekiwania musi cechować się kilkoma elementami.
Po pierwsze, musi być elementem realizacji planu indywidualnej rehabilitacji kompleksowej w obszarach wyznaczonych przez autorów planu.
Po drugie, rezultatem końcowym pobytu w takim przedsiębiorstwie winno być uzyskanie zdolności do zatrudnienia w integracyjnych przedsiębiorstwach wolnego rynku czy na tzw. otwartym rynku pracy.
Po trzecie, rozpoczęcie rehabilitacji zawodowej w warunkach chronionych winno się rozpocząć w momencie zapewnienia środków finansowych na jego realizację. To znaczy, gdy zespół odpowiedzialny za konkretny plan rehabilitacji kompleksowej uzyskał akceptację budżetu tego planu od wszystkich stron tj. osoby niepełnosprawnej, podmiotu prowadzącego zakład zatrudnienia chronionego, a zwłaszcza instytucji finansującej.
Rehabilitację kompleksową należy bowiem traktować jako inwestycję państwa w przywracanie zdolności osobie niepełnosprawnej zarówno do zatrudnienia (najważniejszy aspekt funkcjonowania człowieka), jak i w szerszej perspektywie do samodzielnego, niezależnego życia w wybranym przez siebie środowisku.
Na zakończenie chciałbym wyrazić przekonanie, że przedstawiona w skróconej formie koncepcja połączenia strategicznych planów państwa w zakresie zatrudnienia osób niepełnosprawnych z ideą rehabilitacji kompleksowej, znacząco przyczyni się do aktywizacji zawodowej najciężej poszkodowanych osób niepełnosprawnych, a więc tej grupy obywateli, która cechuje się najniższym wskaźnikiem aktywności zawodowej, najwyższym wskaźnikiem bezrobocia, biedy i niskim poziomem edukacji ogólnej i zawodowej. Grupy, która bez systemowego wsparcia ze strony państwa, nauki i środowiska pracodawców nie będzie w stanie uzyskać i utrzymać satysfakcjonującej pracy, o możliwościach rozwoju zawodowego i awansu społecznego nie wspominając.
Bez przejścia przez proces rehabilitacji kompleksowej i zbudowania zdolności do pracy, najciężej poszkodowani nie będą też mieli szans, by stać się beneficjentami programów i projektów aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych.
Bez ich uczestnictwa w takich projektach osiągnięcie założonych przez polityków i kierownictwo funduszu celów społecznych będzie bardzo utrudnione.
dr Marek Łukomski
Platforma Integracji Osób Niepełnosprawnych
a może tak zapytać osoby niepełnosprawne: czy, gdzie, jak i jak długo, i za ile – chciałyby pracować?!