Z zatrudnieniem osób niepełnosprawnych w Polsce jest źle, o wiele gorzej niż w innych krajach. Raport autorstwa prof. Elżbiety Kryńskiej i Krzysztofa Patera stawia tę diagnozę w sposób jasny i bezdyskusyjny. Jednocześnie wskazuje drogi wyjścia: to szereg rekomendacji dla samorządów, rządu i ustawodawcy. Niektóre z nich to oczywiste tezy do tak oczekiwanej nowej ustawy o rehabilitacji osób niepełnosprawnych.
Raport jest pracą o charakterze naukowym, popartą badaniami i analizą, można powiedzieć dokładną fotografią stanu i przyczyn zatrudnienia osób niepełnosprawnych w Polsce.
Niezależnie od tego, że udostępniamy tekst raportu w pliku pdf (patrz niżej), będziemy kolejno omawiać poszczególne grupy wyników i wniosków, opatrując je naszymi uwagami oraz wątpliwościami, które kierować będziemy do autorów (zamieścimy także ich odpowiedzi).
Obopólny brak zainteresowania
Autorów zastanawia z jednej strony niewielkie zainteresowanie ze strony pracodawców zatrudnianiem osób niepełnosprawnych, a z drugiej brak możliwości i – co tu kryć – chęci osób niepełnosprawnych do podejmowania pracy. Wskazują, że sytuacja ta rodzi wiele negatywnych konsekwencji dla gospodarki oraz samych osób niepełnosprawnych, które pozbawione dochodów z pracy, więc korzystające z niskich świadczeń społecznych wchodzą w obszar ubóstwa. Przede wszystkim jednak tracą szanse na rehabilitację poprzez pracę.
Z naszego, portalowego, punktu widzenia najciekawsza jest ostatnia część raportu i dlatego poświęcamy jej więcej miejsca w tym omówieniu. Chodzi o Rekomendacje rozwiązań zwiększających zatrudnienie osób niepełnosprawnych. Biorąc pod uwagę znaczenie instytucji patronujących opracowaniu (Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, PFRON i CBOS), odczytujemy, że jest to pierwsza przymiarka do tez nowej ustawy o rehabilitacji osób niepełnosprawnych.
Rekomendacje te autorzy dzielą na trzy zasadnicze grupy zagadnień: 1. Otoczenie rynku pracy, 2. Rozwiązania prawne i instytucjonalne dotyczące podmiotów zatrudniających, 3. Rozwiązania kierowane do instytucji działających na rzecz aktywizacji osób niepełnosprawnych.
Bariery i dyskryminacja
Jeśli chodzi o otoczenie rynku pracy, autorzy zwracają uwagę na bariery mentalne istniejące zarówno u potencjalnych pracodawców, jak również osób niepełnosprawnych, które stoją na przeszkodzie zatrudniania. Postulują szeroko zakrojone i finansowane ze środków publicznych kampanie informacyjne mające na celu zmianę stosunku pracodawców, współpracowników i społeczeństwa do aktywnych zawodowo osób niepełnosprawnych, oraz uczynienie rynku pracy bardziej dostępnym dla osób uchodzących za kłopotliwych pracowników.
Innym ważnym zagadnieniem z tego obszaru jest przeciwdziałanie oczywistym przejawom dyskryminacji na rynku pracy z powodu różnych dysfunkcji organizmu. Szczególną rolę w nagłaśnianiu tego rodzaju faktów, propagowania przepisów a także związanych z dyskryminacją orzeczeń sądów raport przypisuje postulowanemu portalowi internetowemu.
Po pierwsze informacja
Podobny pod względem technicznym postulat dotyczy kolejnej grupy zagadnień – informacji dla pracodawców. Raport rekomenduje utworzenie ogólnie dostępnej, kompletnej bazy informacji na temat wszystkich konsekwencji wynikających z zatrudnienia osoby niepełnosprawnej. Baza informacji o obowiązkach i przywilejach związanych z zatrudnieniem osoby niepełnosprawnej powinna zawierać:
- wykaz aktów prawnych, będących podstawą jej utworzenia;
- zakres i formy wsparcia pracodawców zatrudniających osoby niepełnosprawne na otwartym rynku pracy oraz wzory (przykłady) wniosków o wsparcie;
- zasady funkcjonowania zamkniętego rynku pracy;
- obowiązki pracodawcy wobec niepełnosprawnych pracowników;
- uprawnienia i obowiązki niepełnosprawnych pracowników.
Miałby to być również portal internetowy adresowany do osób niepełnosprawnych i pracodawców.
Podobną inicjatywą, ale działająca już na zasadzie agencji byłaby placówka pomagająca w żmudnych rozliczeniach z PFRON, informującą na bieżąco o zmianach w przepisach dotyczących ON oraz udzielającą porad w konkretnych sytuacjach. Autorzy postulują, żeby była to instytucja certyfikowana przez PFRON.
Ograniczenia systemowe – wysokie koszty pracy ON
Zupełnie innym i systemowym (ustawowym?) zagadnieniem jest obniżenie kosztów pracy osób niepełnosprawnych Omawiają to dosyć szeroko i szczegółowo. Postulaty pracodawców w tej sprawie dotyczą:
- ograniczenia finansowania przez pracodawców absencji chorobowej do pierwszych 14 dni, przerzucenia finansowania wynagrodzenia w okresie uczestnictwa w turnusach rehabilitacyjnych na Fundusz Ubezpieczeń Społecznych;
- ograniczenia do trzech dni obowiązku udzielenia zwolnienia pracownika (znaczny i umiarkowany stopień niepełnosprawności) w celu wykonania badań specjalistycznych (pozostały czas z urlopu płatnego).
- rezygnacji z dodatkowej 15-minutowej przerwy w pracy, wliczanej do czasu pracy (dotyczy pracowników z lekkim stopniem niepełnosprawności);
- wobec osób z umiarkowanym i znacznym stopniem niepełnosprawności przyznania tylko jednego z trzech uprawnień opłacanych w ramach wynagrodzenia (albo dodatkowego urlopu, albo skróconej normy czasu pracy, albo zwolnienia z pracy w celu uczestnictwa w turnusie rehabilitacyjnym oraz w celu przeprowadzenia badań specjalistycznych).
Równie szczegółowe postulaty pracodawców dotyczą zmian instytucjonalnych w zakresie zwrotu kosztów przystosowania i wyposażenia stanowiska pracy osoby niepełnosprawnej. Tutaj stawiany jest postulat, żeby stworzyć możliwość zwrotu kosztów wyposażenia stanowiska pracy osobom niepełnosprawnym aktualnie pozostającym w zatrudnieniu u pracodawcy (nie tylko nowo zatrudnionym).
Autorzy popierają także postulat pracodawców, żeby istniała możliwość świadczenia pomocy pracownikowi niepełnosprawnemu przez osobę zatrudnioną w instytucji/organizacji zewnętrznej, wyspecjalizowanej we wspieraniu osób niepełnosprawnych (dotąd są praktycznie tylko oddelegowani pracownicy firmy macierzystej).
Bardzo mocno postawiony jest wniosek, aby generalnie system wspierania osób niepełnosprawnych mających szczególnie trudną sytuację był oparty na działaniach trenera pracy, który już po zatrudnieniu osoby niepełnosprawnej troszczy się o nią i o jej relacje z pracodawcą, a potem, w miarę postępów, stopniowo ogranicza swoją rolę.
Kolejne postulaty dotyczą reformy organizacji i finansowania zakładów aktywizacji zawodowej, wprowadzenia nieistniejącej ustawowo instytucji trenera pracy oraz reformy funkcjonowania wobec osób niepełnosprawnych urzędów pracy. Nie omawiamy tymczasem tych zagadnień, ponieważ na bazie raportu zamierzamy poświęcić im osobne materiały.
Autorami raportu są prof. Elżbieta Kryńska – kierownik Katedry Polityki Ekonomicznej Uniwersytetu Łódzkiego oraz Krzysztof Pater – były minister polityki społecznej, aktualnie członek Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego. Opracowanie powstało pod auspicjami Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych oraz Centrum Badania Opinii Społecznej.
Jerzy Jarski
Raport Zatrudnienie osób niepełnosprawnych – perspektywy wzrostu
