Powolna agonia spółdzielni inwalidów

Z  roku na rok zmniejsza się liczba spółdzielni inwalidów i spółdzielni niewidomych w Polsce. Wraz ze spółdzielniami bezpowrotnie znikają bezpieczne i trwałe miejsca pracy dla najciężej poszkodowanych osób z niepełnosprawnością.

Spółdzielnie inwalidów oraz niewidomych w Polsce zaczęły masowo powstawać w latach 50. i 60. W tamtych czasach państwo całkowicie scedowało na te podmioty obowiązek aktywizacji zawodowej osób z niepełnosprawnością.
Jak mówi Jerzy Szreter, prezes Krajowego Związku Rewizyjnego Spółdzielni Inwalidów i Spółdzielni Niewidomych (KZRSIiSN), w latach 80. spółdzielnie zatrudniały ok. 202 tys. osób z niepełnosprawnością.

Polskie rozwiązania znane były w świecie – w literaturze naukowej funkcjonowało pojęcie „polskiej szkoły rehabilitacji”, wg której w miejscu pracy odbywały się kompleksowe działania, łączące w sobie rehabilitację zawodową, społeczną i medyczną. Międzynarodowa Organizacja Pracy uznawała ten system za modelowy i warty upowszechniania, a do Polski przyjeżdżały delegacje z krajów zachodnich, by poznawać dobre praktyki.

Stare giną, nowych nikt nie zakłada

W końcówce lat 80., tuż przed transformacją ustrojową, w Polsce działały 454 spółdzielnie inwalidów i niewidomych, zatrudniające łącznie 270 tysięcy osób, w tym 75% pracowników z niepełnosprawnością. Od tamtego czasu z roku na rok liczba tych podmiotów stopniowo maleje. W roku 2000 funkcjonowało 356 spółdzielni inwalidów i niewidomych, w 2009 r. – 265, a w 2013 r. – już tylko 184 (patrz – tab. 1).

Tab. 1. Źródło: oprac. własne na podstawie danych od wojewodów ze sprawozdań INF-ZPCH-ZAZ opublikowanych przez Biuro Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych

Tab. 2. Źródło: oprac. własne na podstawie danych od wojewodów ze sprawozdań INF-ZPCH-ZAZ opublikowanych przez Biuro Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych

Trzeba zaznaczyć, że duża liczba istniejących spółdzielni jest w stanie upadłości, co oznacza, że w kolejnych latach znikną one z mapy polskich przedsiębiorstw. Według danych KZRSIiSN, w stanie upadłości w 2009 r. było 50 istniejących spółdzielni, a w 2013 r. – 71.

Konsekwencją likwidacji spółdzielni jest spadek zatrudnienia. W 2009 r. w spółdzielniach pracowało 33,9 tys. osób niepełnosprawnych, a w 2013 r. już tylko 18,9 tys. (patrz tab.2). Oznacza to, że w ciągu ostatnich czterech lat zlikwidowano ponad 15 tysięcy miejsc pracy dla najciężej poszkodowanych osób niepełnosprawnych.

– W czasach świetności zatrudnialiśmy 380 osób, dziś – poniżej 80, w tym 64 osoby z niepełnosprawnością, z czego 60 to niewidomi. Natomiast od pewnego czasu nie zwalniamy pracowników. Oczywiście jest dofinansowanie do pensji pracowników z PFRON-u, ale ta pomoc nie jest zbyt duża i, praktycznie rzecz biorąc, spółdzielnie niewidomych mają dziś wielkie trudności z utrzymaniem się – podkreśla Kazimierz Lemańczyk, prezes spółdzielni Nowa Praca Niewidomych, pracujący na tym stanowisku już 57 lat.

– Gospodarka rynkowa polega między innymi na tym, że jednym podmiotom udaje się przetrwać na rynku, innym nie. Jedne upadają, a obok tworzone są nowe. Problem w tym, że jeśli chodzi o spółdzielnie – to stare są likwidowane, a nowe nie powstają – mówi Jerzy Szreter.

Nierówna walka na rynku

Głównym problemem spółdzielni inwalidów i niewidomych jest konieczność konkurowania z prywatnymi przedsiębiorstwami na wolnym rynku, bez dodatkowego wsparcia państwa. Tymczasem spółdzielnie te siłą rzeczy z jednej strony mają niższą wydajność pracowników, a z drugiej – specyficzne ustawowe uwarunkowania, które osłabiają ich konkurencyjność. Jest to m.in. usztywniony stosunek pracy – w przypadku braku nowych zamówień, w spółdzielni trudniej jest zwolnić pracownika niż w innym przedsiębiorstwie. Trudniej też inwestować w rozwój, bo żeby przekazać wypracowany zysk, np. na zakup nowocześniejszych maszyn, a nie na dodatki do pensji pracowników – trzeba przekonać do tego załogę.

Sytuacja spółdzielni jest więc coraz gorsza, co obrazują wyniki finansowe. Jak podaje KZRSIiSN, 88% spółdzielni notuje stratę ze sprzedaży, a 46% – z działalności operacyjnej. Te i tak trudne warunki uległy znacznemu pogorszeniu, gdyż od 1 kwietnia obowiązuje niższe, wyrównane z rynkiem otwartym, dofinansowanie do pensji z PFRON-u.

Groźba utraty SOD-u *

Spółdzielniom będącym w najtrudniejszej sytuacji ekonomicznej grozi zatrzymanie dofinansowań do pensji pracowników, co w praktyce może się stać gwoździem do trumny tych przedsiębiorstw. Zasada nieprzekazywania pomocy firmom będącym w złej kondycji finansowej obowiązuje w Polsce od początku 2009 r. – to wtedy weszła w życie nowelizacja ustawy o rehabilitacji, dostosowująca polskie prawo do rozporządzenia Komisji Europejskiej nr 800/2008 w sprawie wyłączeń blokowych. Zgodnie z zapisami wspólnotowymi dofinansowanie może być zatrzymane, gdy straty i zadłużenie rosną, a obroty się zmniejszają. Sytuacja ta szczególnie dotyka spółdzielnie inwalidów i niewidomych, które często funkcjonują na granicy rentowności.

Warto jednak zaznaczyć, że administracja państwowa przy dostosowaniu naszego prawa do rozporządzenia nr 800/2008 przeoczyła jeden drobiazg. Kraje Unii Europejskiej nie stosują tych zapisów dla szeroko pojętej działalności społecznej, a wiele podmiotów z tego obszaru notuje straty. Prawo to zostało ustanowione po to, aby pomoc publiczna nie trafiała do wielkich firm zagrożonych upadłością, np. polskiego LOT-u.

– 3-4 lata temu nasze wskaźniki się pogorszyły i wstrzymano nam SOD. Odwołaliśmy się i przywrócono nam finansowanie. Powiedziałem wtedy, że PFRON powinien być lekarzem – jak dzieje się coś złego, zasadą powinna być pomoc, a nie dobijanie zakładu – przekonuje prezes Lemańczyk.

Efekt prospołeczny

Obecnie często pojawia się pogląd, że zakłady pracy chronionej, w tym także spółdzielnie, należy likwidować, a osoby z niepełnosprawnością powinny znajdować zatrudnienie na otwartym rynku pracy. Tymczasem prezesi spółdzielni zwracają uwagę, że ich pracownicy mieliby ogromne trudności ze znalezieniem pracy poza zakładami pracy chronionej.

– Jestem przekonany, że przynajmniej jakaś część z pracowników zatrudnianych przez spółdzielnie nie poradziłaby sobie na otwartym rynku pracy. Ewentualnie pracownicy ci dostaliby najmniej atrakcyjną i najgorzej opłacaną pracę. Chodzi też o odpowiednią atmosferę pracy, przyjazną osobom z niepełnosprawnością, nie jestem pewien, czy zakłady z otwartego rynku potrafiłyby ją stworzyć, chociaż trzeba przyznać, że jesteśmy pod tym względem coraz bardziej otwarci – mówi  Artur Walo, prezes Spółdzielni Inwalidów „Elektra”.

Prospołeczną rolę spółdzielni podkreśla też Ludwik Mizera z KRZSIiSN, który prowadzi badania na temat stanu spółdzielczości inwalidów: – Obraz, jaki wyłania się z badań, potwierdza dobre wypełnianie funkcji społecznych przez spółdzielczość inwalidzką, ale jednocześnie niepokojąco słabą kondycję finansową i to mimo relatywnie niskich kosztów własnych i systemowej dotacji ze środków publicznych. W tej sytuacji należałoby rozważyć dla nich dodatkowe formy wsparcia. Spółdzielnia inwalidów lub spółdzielnia niewidomych jest w istocie przedsiębiorstwem społecznym, wypełniającym ważne zadania pożytku publicznego – czytamy w publikacji Mizery pt. „Stan spółdzielczości inwalidów w świetle badań ankietowych”.

Warto zaznaczyć, że w Polsce sektor spółdzielczości traktuje się często jako relikt poprzedniego systemu gospodarczego, podczas gdy w zachodniej Europie ten model prowadzenia działalności gospodarczej przeżywa renesans. W Polsce spółdzielnie generują niecały 1% PKB, średnia europejska wynosi natomiast 6%. Jak podaje International Co-operatives Alliance (ICA), na całym świecie członkami spółdzielni jest co najmniej 800 mln osób, a przedsiębiorstwa spółdzielcze tworzą 100 milionów miejsc pracy – o 20% więcej niż międzynarodowe korporacje.

Marta Grzymkowska ____

* SOD – potocznie dofinansowania do pensji pracowników z niepełnosprawnością, skrót od Systemu Obsługi Dofinansowań PFRON.