Orzecznictwo o niepełnosprawności – co dalej?

W Polsce nie ma optymalnej metody orzekania o niepełnosprawności. Brakuje też metod i instytucji realizujących kompleksowy proces rehabilitacji, w szczególności zawodowej. W praktyce osoba z orzeczoną niepełnosprawnością nie jest objęta żadnym systemem rehabilitacji, bo za taki trudno przecież uznać dominujący model subsydiów płacowych ułatwiających zdobycie pracy.

W maju, po spotkaniu okrągłego stołu w sprawie osób niepełnosprawnych zorganizowanym przez ministerstwo pracy, rozpoczęła się dyskusja nad zmianą systemu zabezpieczenia społecznego osób z niepełnosprawnością. W debatę tę wpisują się dwa wydarzenia ostatnich tygodni.

Konieczność zmian

Pierwszym z tych wydarzeń jest konferencja na temat ICF, czyli Międzynarodowej Klasyfikacji Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia, zorganizowana w czerwcu w Warszawie. Drugim – wydanie przez PFRON i Instytut Pracy i Spraw Socjalnych publikacji pt. „Rehabilitacja zawodowa – stan aktualny i proponowane zmiany”.

Jej autorzy starają się unaocznić politykom, teoretykom i praktykom rehabilitacji, że w Polsce mamy całą rzeszę niepełnosprawnych, orzeczonych przez ZUS i Powiatowe Zespoły ds. Orzekania o Niepełnosprawności, lecz żadna z istniejących form rehabilitacji (ani renta szkoleniowa ZUS, ani zatrudnienie chronione) nie spełnia systemowego wymogu rzeczywistej rehabilitacji i że potrzebne są w tym zakresie zasadnicze zmiany.

Powszechność i kompleksowość rehabilitacji

W swoich rozważaniach autorzy publikacji wychodzą od zagadnień podstawowych, czyli wyjaśnienia pojęcia rehabilitacji.

Według „Encyklopedycznego słownika rehabilitacji”¹ jest to złożony proces obejmujący oddziaływanie lecznicze, społeczne i zawodowe, a w przypadku dziecka – pedagogiczne, zmierzające do przywrócenia sprawności i umożliwienia samodzielnego życia w społeczeństwie człowiekowi, który takich możliwości nie miał lub z powodu przebytego urazu czy choroby je utracił. Warunkiem skuteczności tak definiowanej rehabilitacji – zdaniem twórców polskiej szkoły rehabilitacji – są: powszechność, kompleksowość, wczesność i ciągłość.

Autorzy książki, powołując się na prace Stanisława Kowalika², wymieniają dodatkowe czynniki wpływających na jakość i skuteczność procesu rehabilitacji. To poznanie podmiotu rehabilitacji, proces rehabilitacji oraz jej cel, który jest tu kluczowy, bo wyznacza kierunki działania i pozwala na ocenę stosowanych rozwiązań. – Celem rehabilitacji jest jakościowa i ilościowa zmiana (in plus) w funkcjonowaniu jednostki z niepełnosprawnością i jej środowiska – czytamy w książce „Rehabilitacja zawodowa…”.

W tym kontekście – jak piszą autorzy publikacji – celem rehabilitacji zawodowej osób z niepełnosprawnością będzie taka zmiana w ich zachowaniu, która spowodowałaby daleko idące upodobnienie ich zachowań w sytuacji pracy do osób sprawnych lub, gdy możliwości podmiotu rehabilitacji na to nie pozwolą, zmiana środowiska (sytuacji) pracy tak, aby osoba niepełnosprawna funkcjonowała w nim optymalnie.

Rehabilitacja na portierni

W ciągu ostatnich lat polityka rządu, nastawiona na zwiększanie zatrudnienia osób z niepełnosprawnością, skutkuje zmniejszeniem roli szeroko rozumianej rehabilitacji zawodowej i społecznej na korzyść zatrudnienia. Lansowane od wielu lat hasło „praca jest najważniejsza dla osoby niepełnosprawnej” spowodowało, że dominującą pozycją budżetową w PFRON-ie jest subsydiowanie kosztów płacy pracowników z niepełnosprawnością.

Co więcej, polityka ta prowadzi do radykalnego zmniejszania roli tzw. zatrudnienia chronionego, które w większości krajów Unii Europejskiej stanowi istotne ogniwo szeroko rozumianej rehabilitacji zawodowej, zwłaszcza najciężej poszkodowanych osób niepełnosprawnych.

Nie pomniejszając znaczenia pracy w życiu osoby niepełnosprawnej, warto dokonać właściwej oceny miejsca i roli zatrudnienia w procesie szeroko rozumianej rehabilitacji mającej na celu przywrócenie sprawności i umożliwienie samodzielnego życia w społeczeństwie. Powstaje bowiem pytanie: jakie są szanse i możliwości realizacji celów procesu rehabilitacji zawodowej w przedsiębiorstwach o wybitnie rynkowym charakterze, w których podstawowym kryterium sukcesu jest zysk finansowy? Jaki jest efekt rehabilitacji zawodowej pracownika ochrony, który przez dziesięć kolejnych lat za to samo najniższe wynagrodzenie spędza swoje życie zawodowe na portierni biurowca?

Jeśli uznamy, że praca jest formą rehabilitacji, to musimy także odpowiedzieć na pytania: czy każda praca, w jakim zakresie, z jakim wynagrodzeniem i perspektywami rozwoju osobistego i zawodowego. Pytania te zyskują na znaczeniu zwłaszcza w świetle ostatnio ujawnionych danych, które mówią, że znakomita większość osób z niepełnosprawnością pracuje w branży ochrony i czystości.

Być może koncentrując się na wzroście zatrudnienia, tracimy z pola widzenia coś o wiele ważniejszego, a mianowicie system skutecznej rehabilitacji zawodowej i społecznej dający szansę zmniejszania skutków niepełnosprawności, emancypacji oraz rozwoju zawodowego i osobistego osób z niepełnosprawnością.

ICF – klucz do zmian

Podstawą dla funkcjonowania efektywnego systemu rehabilitacji jest prawidłowo skonstruowany model orzekania o niepełnosprawności. Tu kluczem jest ICF, czyli Międzynarodowa Klasyfikacja Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia stworzona przez WHO.

ICF jest metodą opisu stanu zdrowia i funkcjonowania danej osoby w języku zrozumiałym dla służb medycznych i rehabilitacyjnych. Jest także bazą do przygotowania kompleksowego programu i procesu rehabilitacji rozumianych jako zespół oddziaływań, usług i wsparcia niezbędnego dla zminimalizowania wpływu zdiagnozowanych dysfunkcji psychofizycznych na proces indywidualnego i społecznego funkcjonowania jednostki i pełnienia ról społecznych.

Klasyfikacja ICF po pierwsze pozwala na wprowadzenie do medycyny międzynarodowej ujednoliconego, a więc zrozumiałego dla wszystkich, języka opisu szerokiego spectrum niepełnosprawności. Po drugie zaś – daje wiedzę nie tylko o stanie zdrowia danego człowieka, ale także o tym, jak jego dysfunkcje mogą wpłynąć na funkcjonowanie oraz uczestnictwo społeczne, zawodowe i indywidualne.

Tak sporządzony opis ma kapitalne znaczenie dla przygotowania procesu rehabilitacji osoby z niepełnosprawnością. Dla określenia procesu rehabilitacji, wyboru form i działań optymalnych zarówno z punktu widzenia celów, jak i ich skuteczności.

Potrzeba nowego rozwiązania

W tym miejscu pojawia się potrzeba placówki, która na podstawie raportu sporządzonego przez zespół orzeczników przygotuje, zaplanuje i wdroży program indywidualnej rehabilitacji danej osoby.

Wyobraźmy sobie, że na podobieństwo Powiatowych Urzędów Pracy istnieją powiatowe jednostki zajmujące się rehabilitacją zawodową osób niepełnosprawnych lub ośrodki oceny i rozwoju zawodowego. Osoby z orzeczoną niepełnosprawnością byłyby kierowane do takich placówek przez komisje orzecznicze. Tam – na bazie kompleksowej oceny stanu zdrowia i funkcjonowania danej osoby – przygotowywany byłby indywidualny plan rehabilitacji (leczniczej, zawodowej, społecznej, psychologicznej), której celem byłoby uzyskanie możliwej dla danej osoby poprawy stanu zdrowia, funkcjonalności i zdolności do zatrudnienia.

Pełen proces rehabilitacji zawodowej realizowany przez taki ośrodek rozpoczynałby się od oceny medycznej opartej na ICF oraz oceny społecznej opartej na ICF i innych, dodatkowych metodach. Następnie osoba z niepełnosprawnością poprzez zintegrowaną rehabilitację medyczną, zawodową i społeczną, byłaby przygotowywana do wejścia na rynek pracy, a finalnym efektem byłoby znalezienie stałego zatrudnienia przez beneficjenta ośrodka.

Obecnie w polskim systemie zabezpieczenia społecznego nie ma ustawowo umocowanej agendy, która byłaby w stanie zaplanować i wdrożyć tego rodzaju zintegrowany, skuteczny proces, która zapewniłaby stabilne finansowanie wszystkich elementów tego procesu, monitorowanie jego postępów i osiągnięcie założonych celów.

Jan Kwiatek

____

1 Encyklopedyczny słownik rehabilitacji, Warszawa 1986, s. 263.
2 Kowalik S., Psychologia rehabilitacji, Warszawa 2007; Kowalik S., Rehabilitacja upośledzonych umysłowo, Warszawa 1984.