Czy w Polsce istnieją zakłady pracy chronionej?

Na pytanie postawione w tytule tego artykułu można odpowiedzieć dwojako. Po pierwsze z formalnego punktu widzenia regulowanego prawem, po drugie – odwołując się do istoty zadań i celów, jakie stawia się przed przedsiębiorstwem posiadającym taki status.

Jeśli chcemy rozpatrywać postawione w tytule pytanie w sposób dosłowny i formalny, musimy odwołać się do definicji zakładu pracy chronionej zawartej w ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.

Formalne warunki ZPCh

Według zapisów ustawowych status prawny zakładu pracy chronionej uzyskuje pracodawca, który spełnia następujące warunki:

1) wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych wynosi:

• co najmniej 50%, a w tym co najmniej 20% ogółu zatrudnionych stanowią osoby zaliczone do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności albo
• co najmniej 30% niewidomych lub psychicznie chorych, albo upośledzonych umysłowo zaliczonych do znacznego albo umiarkowanego stopnia niepełnosprawności;

2) obiekty i pomieszczenia użytkowane przez zakład pracy:

• odpowiadają przepisom i zasadom bezpieczeństwa i higieny pracy,
• uwzględniają potrzeby osób niepełnosprawnych w zakresie przystosowania stanowisk pracy, pomieszczeń higieniczno-sanitarnych i ciągów komunikacyjnych oraz spełniają wymagania dostępności do nich;

3) zapewniona jest doraźna i specjalistyczna opieka medyczna, poradnictwo i usługi;

4) pracodawca wystąpił z wnioskiem o przyznanie statusu pracodawcy prowadzącego zakład pracy chronionej.

Dodajmy, że przedsiębiorstwo posiadające status zakładu pracy chronionej jest zobowiązane do prowadzenia zakładowego funduszu rehabilitacji osób niepełnosprawnych, na którym gromadzi środki ze zwolnień podatkowych przeznaczone na finansowanie celów związanych z rehabilitacją zawodową, leczniczą i społeczną niepełnosprawnych pracowników przedsiębiorstwa.

Rozwój zakładów pracy chronionej

Jeżeli chcielibyśmy odpowiedzieć na pytanie, czy w Polsce istnieją ZPCh, biorąc pod uwagę zadania i cele społeczne, które powinny być przez te zakłady realizowane, musimy cofnąć się do genezy tej formy rehabilitacji.

Zakłady pracy chronionej powstały w 1991 roku jako próba ochrony spółdzielczości inwalidzkiej – funkcjonującej przed zmianami ustrojowymi głównie dzięki pomocy państwa – przed niekontrolowanymi mechanizmami gospodarki rynkowej. Całokształt zwolnień i ulg podatkowych przyznany nowopowstałym zakładom pracy chronionej okazał się bardzo korzystny dla prywatnej przedsiębiorczości, która – pozbawiona kapitału i aktywów majątkowych – chętnie sięgnęła po status zakładu pracy chronionej. W pierwszym okresie funkcjonowania ZPCh obowiązkom związanym z zatrudnianiem osób niepełnosprawnych towarzyszyły bardzo korzystne rozwiązania ułatwiające rozpoczęcie i prowadzenie działalności gospodarczej w warunkach rynkowych.

Dozwolony prawem mariaż celów społecznych (zatrudnienie i rehabilitacja niepełnosprawnych) z przywilejami ułatwiającymi prowadzenie działalności gospodarczej spowodował niezwykle dynamiczny rozwój tego sektora.

Prymat zysku nad rehabilitacją

Jednakże wymogi gospodarki rynkowej i ukierunkowanie przedsiębiorczości prywatnej na zysk spowodowały, że społeczny i rehabilitacyjny sens istnienia zakładów pracy chronionej nie doczekał się specjalnego potraktowania ze strony kadr kierowniczych tych przedsiębiorstw. Często ograniczały się one do wykonywania niezbędnego minimum zadań określonych przez przepisy prawa.

Prymat działalności gospodarczej nad rehabilitacyjną (aczkolwiek zgodny z prawem) na długie lata określił główne cechy polskiego modelu zatrudnienia chronionego realizowanego przez zakłady pracy chronionej.

Znalazło to swój wyraz w:

• przeznaczeniu na cele czysto gospodarcze środków pochodzących z ulg i zwolnień,
• koncentrowaniu się na zatrudnianiu osób niepełnosprawnych o wysokiej wydajności (z dużym udziałem osób z lekkim stopniem niepełnosprawności),
• mniejszym zainteresowaniu zatrudnianiem tych osób, dla których zatrudnienie chronione było jedyną szansą wejścia na rynek pracy.

Pozytywne aspekty ZPCh

Warto jednak podkreślić, że wymogi ustawowe, których spełnienie jest warunkiem uzyskania statusu zakładu pracy chronionej, przyczyniły się do powstania i funkcjonowania kilku tysięcy firm o tym statusie. Osoby z niepełnosprawnością, znalazły w nich odpowiednie warunki i atmosferę zatrudnienia zachęcającą do podjęcia pracy zawodowej.

Należą do nich m.in.:

• przystosowanie miejsc pracy i likwidacja barier architektonicznych,
• opieka medyczna i specjalistyczna w miejscu pracy,
• rodzaj, tryb i czas pracy dostosowane do niepełnosprawności,
• możliwości finansowania dodatkowych wydatków związanych z zakupem leków, usług rehabilitacyjnych w tym turnusów, przystosowaniem mieszkań do potrzeb związanych z niepełnosprawnością,
• finansowanie dojazdu do pracy i szkoleń podnoszących kwalifikacje zawodowe,
• możliwość realizowania indywidualnych programów rehabilitacyjnych,
• akceptacja niższej wydajności i wyższej absencji chorobowej pracowników,
• zakup maszyn i urządzeń dostosowanych do potrzeb niepełnosprawnych pracowników.

Niekorzystne zmiany ustawowe

Opisane powyżej elementy wspierania w zatrudnieniu i ochronie zdrowia stały się w realizacji coraz trudniejsze. W dużej mierze za sprawą zmian ustawowych ograniczających zarówno możliwości finansowe zakładów jak i rodzaje wsparcia udzielanego pracodawcom.

Zmiany w wysokości dofinansowania wynagrodzeń osób niepełnosprawnych ze środków PFRON, pogorszyły znacząco sytuację chronionego rynku pracy. Przy tych samych zadaniach ustawowych i kryteriach uzyskania statusu zakładu chronionego pracodawcy otrzymywali znacząco mniejsze środki finansowe. Doprowadziło to do sytuacji, w której zadania i cele, jakie Unia Europejska stawia przed zatrudnieniem chronionym, nie są realizowane w oczekiwanym wymiarze.

Głęboki kryzys rynku chronionego

Aby zakłady pracy chronionej mogły dzisiaj wypełniać swoją funkcję, powinny wykonywać także następujące zadania:

• przygotowanie i ułatwienie transferu pracowników zakładów pracy chronionej na otwarty rynek pracy,
• systematyczna i kompleksowa rehabilitacja zawodowa najciężej poszkodowanych osób z niepełnosprawnością,
• udział w specyficznej formie lokowania pracowników w zakładach pracy rynku otwartego przy pomocy tzw. zatrudnienia wspieranego,
• współpraca z warsztatami terapii zajęciowej i zakładami aktywności zawodowej w zakresie przejmowania beneficjentów tych form aktywności zawodowej do pracy w ZPCh w celu przygotowania ich do przejścia na otwarty rynek pracy lub – w przypadku braku takiej perspektywy – do zatrudnienia terapeutycznego.

Obecnie zatrudnienie chronione znajduje się w głębokim kryzysie. Rocznie kilkaset zakładów rezygnuje ze statusu, a tym samym z realizowania szczególnej misji wobec niepełnosprawnych pracowników. Istnieje pilna potrzeba redefinicji zadań i celów społecznych przypisanych tej formie rehabilitacji zawodowej najciężej poszkodowanych osób niepełnosprawnych, określenia na nowo form wsparcia finansowego z budżetu państwa i określenia, kto i w jakiej formule powinien realizować zadania zatrudnienia chronionego, jako często jedynej szansy aktywności zawodowej i przygotowania do wejścia na otwarty rynek pracy.

Jerzy Jarski