Praca od zawsze stanowiła jeden z najważniejszych filarów w życiu człowieka, zaspokajając rozliczne potrzeby ekonomiczne i pozaekonomiczne. W szeroko rozumianym pojęciu określa pozycję człowieka w społeczeństwie, definiuje go jako jednostkę oraz część większej, integralnej grupy ludzi. Szczególnego znaczenia nabiera praca w przypadku osób niepełnosprawnych. Dlaczego? Praca pozwala zaspokoić – większe niekiedy niż w przypadku osób zdrowych czy sprawnych – potrzeby finansowe, podyktowane m.in. koniecznością leczenia. Ponadto praca umożliwia spełnienie wielu niezwykle istotnych potrzeb pozaekonomicznych. Najbardziej kluczowe z nich to:
- potrzeba samorealizacji
- potrzeba kontaktu z drugim człowiekiem i przeciwdziałanie izolacji społecznej
- spełnienie własnych ambicji
- wzmocnienie poczucia własnej wartości
- wypracowanie siły woli, oswajanie się z nowymi i problematycznymi sytuacjami, wypracowanie odpowiedniego schematu myślowego i emocjonalnego.
Jakie podstawowe potrzeby ludzkie zaspokaja praca?
Praca to narzędzie niezbędne do realizacji kluczowych w życiu każdego człowieka potrzeb: przeżycia i władzy, kontaktów społecznych oraz samostanowienia i dobrego samopoczucia. Najczęściej fakt posiadania pracy lub jej brak rozpatrywane są wyłącznie w kontekście analiz dotyczących osób bezrobotnych, z pominięciem wielowymiarowego aspektu problemu. A szkoda – brak pracy jest bowiem czymś więcej niż tylko brakiem możliwości zarabiania pieniędzy. Szczególnego znaczenia nabiera to u osób niepełnosprawnych, które stają przed wieloma dylematami. Jednym jest znalezienie/utrzymanie pracy, drugim – zapewnienie, aby osoba niepełnosprawna traktowana była jak pełnowartościowy pracownik.
Przetrwanie oraz poczucie władzy – filary współczesnego życia
Posiadanie pracy zapewnia przetrwanie oraz możliwość realizowania swoiście rozumianej władzy. Pod pojęciem przetrwania kryją się wszelkie aspekty zabezpieczenia finansowego realizacji podstawowych potrzeb bytowych. Bardzo często osoby niepełnosprawne mają tych potrzeb więcej, co wynika z konieczności długotrwałego leczenia czy rehabilitacji. Jednak od podjęcia pracy przez osobę niepełnosprawną do realizacji tych potrzeb często prowadzi bardzo wyboista droga. Osoby niepełnosprawne wciąż jeszcze postrzegane są jako mniej kompetentne, zatrudniane są zatem na stanowiskach poniżej swoich możliwości, z brakiem możliwości rozwoju zawodowego, a więc i finansowego. Ponadto bardzo często pracując na danym stanowisku, zarabiają mniej niż inne osoby o podobnych kwalifikacjach. Taka dyskryminacja w miejscu pracy utrudnia osobom niepełnosprawnym osiągnięcie odpowiedniego statusu finansowego i społecznego. Z tym drugim wiąże się potrzeba osiągnięcia władzy psychologicznej i społecznej.
Odpowiednia pozycja majątkowa i społeczna zwiększa możliwości oddziaływania jednostki na szersze grupy społeczne. Wszak osoby posiadające zatrudnienie cieszą się większym uznaniem w społeczeństwie i mają większe wpływy ekonomiczne czy społeczne. I tu znów powraca kwestia trudności osób niepełnosprawnych w zdobyciu poważanego stanowiska czy możliwości awansu, co nasila poczucie bezsilności czy stałej zależności od innych. Ograniczone możliwości zdobycia uznanego społecznie statusu zawodowego mogą odbierać zatrudnieniu sens, a stąd już bliska droga do całkowitej utraty motywacji i stagnacji zawodowej.
Integracja społeczna – w pracy i poza nią
W życiu osób niepełnosprawnych kluczową rolę odgrywają kontakty społeczne. Poczucie przynależności do większych grup ludzkich czy nawiązywanie bliższych relacji z indywidualnymi jednostkami to podstawa dobrego samopoczucia psychicznego oraz postrzegania własnej osoby. Najgorszym bowiem, co może spotkać osobę niepełnosprawną, jest alienacja społeczna. Sprzyja powstaniu niskiej samooceny, poczucia odosobnienia, bezradności oraz skutkuje brakiem rozwoju kulturalnego. Oczywiście sam fakt zatrudnienia na niewiele się zda, gdy osoba niepełnosprawna doświadcza w miejscu pracy szykan czy dyskryminacji. Wtedy – paradoksalnie – praca może stać się źródłem frustracji i postępującego stresu, co negatywnie odbije się zarówno na samopoczuciu niepełnosprawnego, jak i jego predyspozycjach społecznych. Jeśli jednak praca stanowi źródło satysfakcji, przekłada się to na lepsze funkcjonowanie także w realiach pozazawodowych.
Samostanowienie o sobie, doskonalenie własnej osoby i dobre samopoczucie to kolejne profity, które powinny stanowić konsekwencję satysfakcjonującego zatrudnienia. Dobrostan zarówno fizyczny, jak i psychiczny to doskonały punkt wyjścia do pracy z każdym niepełnosprawnym, dlatego rehabilitacja zawodowa powinna być nakierowana na taką organizację miejsca pracy, by zaspokajała podstawowe potrzeby niepełnosprawnych. Chodzi zarówno o zapewnienie dobrego dojazdu do pracy czy zaadaptowanie stanowiska pracy do potrzeby osób niepełnosprawnych, jak i o szeroko pojętą elastyczność w miejscu pracy. Buduje to atmosferę zrozumienia i tolerancji, która bezpośrednio przekłada się na doskonałe samopoczucie psychiczne i samorealizację. Takie pozytywne doświadczenie zawodowe stwarza podwaliny do większej pewności siebie podczas kreowania dalszej ścieżki kariery zawodowej, w tym samym czy też nowym miejscu pracy.
A co jeśli osoba niepełnosprawna posiada zatrudnienie, ale praca generuje poczucie niezadowolenia oraz ciągłego stresu? Wtedy konieczna jest taka forma współpracy z niepełnosprawnym, która umożliwi podniesienie jego kwalifikacji zawodowych i poczucia własnej wartości, a tym samym stworzy lepsze perspektywy zawodowe.
Praca jako narzędzie rehabilitacji osób niepełnosprawnych
Praca definiuje rolę jednostki w społeczeństwie, nadaje kierunek postrzegania własnej osoby oraz zapewnia byt. W przypadku osób niepełnosprawnych praca to doskonały bodziec aktywujący ich na wielu polach.
Zapewne nikt nie podda w wątpliwość stwierdzenia, że praca to niezbędny element życia człowieka. Jej kluczowa rola w życiu zarówno jednostki, jak i całych społeczeństw, nie sprowadza się jedynie do aspektu finansowego, choć jest on oczywisty. Praca bowiem to coś więcej niż tylko sposób na zapewnienie sobie utrzymania; to większa samoocena, budowanie pozycji społecznej czy doskonałe narzędzie motywacyjne. Szczególnego znaczenia praca nabiera w życiu osób niepełnosprawnych – zarówno tych, które po niekorzystnym splocie wydarzeń i nagłej utracie sprawności muszą powrócić do wcześniejszego miejsca pracy, jak i dla osób dopiero walczących o zatrudnienie.
Rehabilitacja to specyficzny rodzaj terapii, dotyczący wszystkich sfer życia człowieka, wykazuje zatem multidyscyplinarny charakter. Dla osoby niepełnosprawnej oznacza to:
- umożliwienie dążenia do niezależności finansowej
- poprawę funkcji organizmu na poziomie fizycznym i psychicznym
- readaptację psychiczną i emocjonalną względem własnej niepełnosprawności
- zdefiniowanie na nowo własnej osoby
Aktywizacja zawodowa doskonale wpisuje się zatem w koncepcję kompleksowego postępowania z osobą niepełnosprawną. Jakie więc założenia przyświecają rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych? Punktem wyjścia do pracy z tą grupą jest generowanie pozytywnych zmian w zachowaniu, a zatem wypracowanie szeregu zachowań/schematów myślowych/reakcji emocjonalnych, które służyć mają zdobyciu i utrzymaniu pracy. Drugą kwestią jest ukierunkowanie osoby niepełnosprawnej na jak najdalej posuniętą autonomię, poczucie sprawczości oraz przekonanie, że posiada ogromną siłę sprawczą do pokierowania biegiem własnej kariery zawodowej.
Justyna Mazur
Niniejszy artykuł jest omówieniem pierwszego rozdziału książki autorstwa Davida Strausera pt.: „Carrier development, employment and disability in rehabilitation. From theory to practice”, Wydawnictwo Springer Publishing Company, Nowy Jork 2014.
