Orzecznictwo – tykająca bomba systemu rehabilitacji zagrażająca PFRON

Mówiąc „orzecznictwo”, mamy na myśli orzecznictwo ds. zatrudnienia realizowane przez powiatowe zespoły ds. orzekania o niepełnosprawności. Pojęcie „tykająca bomba” odnosi się do faktu wydawania przez system kilkuset tysięcy orzeczeń o niepełnosprawności rocznie. Posiadanie orzeczenia o niepełnosprawności uprawnia pracujące osoby niepełnosprawne do uzyskania subsydiów płacowych. Mamy też na myśli to, że mimo stworzenia w 2006 roku za pieniądze unijne Elektronicznego Krajowego Systemu Monitorowania i Orzekania o Niepełnosprawności (EKSMOoN), którego zadaniem miało być monitorowanie wydawanych orzeczeń, w zasadzie można powiedzieć, że monitorowanie systemu jest fikcją.

Dla systemu zabezpieczenia społecznego winno mieć kluczowe znaczenie, ile jest osób z niepełnosprawnością, jakie posiadają grupy, jaka jest struktura schorzeń specjalnych niepełnosprawności oraz jakie i czym spowodowane są migracje wewnątrzgrupowe, jeśli chodzi o orzeczenia. Wszelka polityka społeczna związana z rehabilitacją zawodową powinna zaczynać się od analizy takich danych i na niej się opierać. Powinna reagować na zjawiska, które mogą mieć negatywny wpływ na finansowanie rehabilitacji zawodowej, w tym zatrudnienia niepełnosprawnych.

To oczywiste, ale zarówno twórcom systemu EKSMOoN, jak i kolejnym pełnomocnikom najwyraźniej zabrakło wyobraźni. Odnosimy nieodparte wrażenie, że system ten w praktyce nie jest i nie był nikomu do niczego potrzebny. Już założenie było błędne – po co komu system, który nie monitoruje wewnętrznej dynamiki zjawiska orzekania o niepełnosprawności? Nie jest w stanie odtworzyć historii wydawania orzeczeń dla każdej poszczególnej osoby ani monitorować wydanych tej osobie uprawnień i korzyści. Jeżeli już dostaniemy się do tego najbardziej tajemniczego systemu, to możemy dowiedzieć się, ile w danym roku wydano orzeczeń o niepełnosprawności, jakim wykształceniem legitymowali się orzeczeni i jakiej byli płci oraz czy w momencie uzyskania orzeczenia pracowali czy nie.

Jeszcze gorzej sytuacja wygląda, gdy chcemy z systemu monitorowania uzyskać np. informacje, ile osób z lekkim stopniem niepełnosprawności wystąpiło w danym miesiącu/roku o zmianę orzeczenia na stopień umiarkowany lub jaki jest wzrost wśród orzeczonych już osób przypadków uzyskania tzw. schorzeń specjalnych.

W 2013 roku Najwyższa Izba Kontroli przeprowadziła kontrolę systemu orzecznictwa w Polsce. Z raportu wynika, że wg NIK system orzecznictwa oparty na ocenie możliwości psychofizjologicznych osób niepełnosprawnych powinien ułatwić im wybór ewentualnego kierunku dalszego kształcenia, pracy, podjęcia prawidłowo prowadzonej rehabilitacji zawodowej i leczniczej. Na podstawie wyników przeprowadzonych badań NIK formułuje następujący wniosek: „(…) orzecznictwo o niepełnosprawności w zasadzie nie realizuje tych zadań. Z przytoczonych danych wynika, że orzeczenia spełniają głównie rolę zabezpieczenia socjalnego”. W trakcie kontroli i analizy dokumentów NIK odkryła także interesujące zjawisko, a mianowicie zmniejszenie się liczby orzeczeń o lekkim stopniu niepełnosprawności i znaczące zwiększenie się liczby orzeczeń przyznających znaczny stopień niepełnosprawności. Ale tych danych NIK nie uzyskał z EKSMOoN, lecz z PFRON, który z niepokojem obserwował zjawisko migracji między grupami niepełnosprawności uznając, że: „Główną przyczyną są zmiany w przepisach prawa, zmniejszające dofinansowanie dla zatrudnionych osób z orzeczeniem o lekkim stopniu niepełnosprawności”.

Wnioski te są wynikiem informacji uzyskanych od prezesa zarządu PFRON, który w 2012 roku poinformował Krajową Radę Konsultacyjną ds. Osób Niepełnosprawnych, że „w Systemie Obsługi Dofinansowań (SOD) zmienia się struktura beneficjentów, co jest pewnym zagrożeniem”, dodając w innym miejscu: „Spada liczba osób z lekką niepełnosprawnością w ciągu ostatniego roku o 30% w systemie, a rośnie ze stopniem umiarkowanym i z tzw. grupą specjalną – o 35% w ujęciu rocznym”. Dodajmy dla niewtajemniczonych, że każdy taki transfer między grupami to dla PFRON dodatkowy wydatek miesięczny w wysokości 1275 złotych na jednego zatrudnionego niepełnosprawnego. NIK z niepokojem zauważył, że „sytuacja ta pośrednio wskazuje, że system przepisów normujących orzekanie o stopniu niepełnosprawności nie jest wystarczająco szczelny lub kryteria ocen stosowane w orzekaniu są nieostre”.

Przytoczone informacje pochodzą z raportu NIK przygotowanego w 2013 roku i dotyczą lat 2010-2012. Zasygnalizowane zjawiska niestety nie wywołały żadnej reakcji stosownych władz czy komisji sejmowych. Mimo usilnych prób nie udało nam się ustalić, jak sytuacja w tym zakresie kształtowała się w kolejnych latach. Nadzorujący system EKSMOoN Pełnomocnik Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych nie wykorzystał wniosków NIK, by przekształcić ten system w źródło ważnych danych operacyjnych, pozwalających na bieżąco śledzić procesy związane z orzecznictwem i migracją w obrębie stopni niepełnosprawności. PFRON utajnił informacje, jak zmieniająca się struktura stopni niepełnosprawności wpływa na strukturę wydatków systemu dofinansowania kosztów płacy osób niepełnosprawnych. NIK nie wyegzekwował na Ministerstwie Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej zmian umożliwiających uzyskiwanie kluczowych dla systemu informacji o funkcjonowaniu orzecznictwa.

A bomba wciąż tyka.

Jan Kwiatek

Wszystkie cytaty wykorzystane w niniejszym artykule pochodzą z raportu NIK z 5 kwietnia 2012 roku zatytułowanego: „Informacja o wynikach kontroli. ORGANIZACJA SYSTEMÓW ORZECZNICTWA LEKARSKIEGO ZUS DLA CELÓW RENTOWYCH ORAZ ORZEKANIA O NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI”.