Edukacja – klucz do równych szans dla niepełnosprawnych na rynku pracy

Jednym z czynników niewysokiej aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych jest ich słabe wykształcenie, przez co nie są oni konkurencyjni na rynku pracy. Przeważająca część z nich kończy edukację na szkole podstawowej lub gimnazjum.

Według danych GUS wyższym wykształceniem legitymuje się ogółem 20 proc. Polaków. Wśród osób niepełnosprawnych odsetek ten wynosi zaledwie 8 proc. [1]  Przyjmuje się, że główną przyczyną jest nauczanie indywidualne. Inne wskaźniki ilustruje poniższa tabela:

*w stopniu dość dobrym

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z artykułu Bartłomieja Kwapisza Dochody niepełnosprawnych, 09.01.2017 https://wynagrodzenia.pl/artykul/dochody-niepelnosprawnych

Zacząć od kadry

W procesie kształcenia osób niepełnosprawnych szczególne miejsce zajmują nauczyciele wspomagający. Zgodnie z obowiązującymi obecnie przepisami, w placówkach oświatowych, gdzie uczą się dzieci i młodzież niepełnosprawna, zatrudnia się dodatkowo nauczycieli, posiadających kwalifikacje z zakresu pedagogiki specjalnej. Przepisy te nie wymagają jednak od nauczyciela kwalifikacji zgodnych z określonym rodzajem niepełnosprawności.[2] Tymczasem do realizacji określonych zadań potrzebne jest przygotowanie inne w zakresie niepełnosprawności ruchowej, inne w obszarze np. autyzmu, jeszcze inne do pracy z uczniami dotkniętymi porażeniem mózgowym. Decyzję o właściwości przygotowania nauczyciela wspomagającego dla potrzeb danej placówki przepisy pozostawiają jej dyrektorowi.[3] Zadania, jakie czekają takiego nauczyciela, są niezwykle odpowiedzialne; od ich prawidłowej realizacji zależy, czy uczeń wdroży się w życie społeczności szkolnej na tyle, żeby chętnie przyswajał wiedzę, a przede wszystkim, czy zbuduje system dobrej samooceny przy jednoczesnym rozumieniu emocji i myślenia innych. Przy tych założeniach istnieją realne szanse, że uczeń zechce kształcić się na wyższych poziomach.

Edukacja niepełnosprawnych a reforma oświaty

Reforma systemu oświaty zakłada utrzymanie dotychczasowych rozwiązań prawnych dotyczących kształcenia młodzieży z różnymi rodzajami niepełnosprawności we wszystkich typach szkół, a także prawo rodziców do decydowania o wyborze szkoły. Zmiany mają być wprowadzane stopniowo i obejmują:

• Wydłużenie okresu nauki uczniom niepełnosprawnym z orzeczeniem o zakwalifikowaniu do kształcenia specjalnego, bez względu na typ szkoły
• Możliwość opóźnienia dla uczniów niepełnosprawnych rozpoczęcia nauki w szkole podstawowej do 9. roku życia
• Przekształcanie szkół specjalnych i integracyjnych analogicznie do przekształcania szkół ogólnodostępnych z tym, że dla uczniów niepełnosprawnych po ukończeniu szkoły podstawowej przewiduje się rozwiązanie dodatkowe – trzyletnią szkołę specjalną przyuczającą do zawodu i przysposabiającą do pracy
• Opracowanie podstaw programowych dla zawodów pomocniczych, rekomendowanych dla uczniów o lekkim stopniu niepełnosprawności intelektualnej; propozycja obejmuje 6 zawodów pracownika pomocniczego – ślusarza, stolarza, kucharza, mechanika, fryzjera i krawca. [4]

We wrześniu 2017 roku weszło w życie  „Rozporządzenie w sprawie indywidualnego obowiązkowego rocznego przygotowania przedszkolnego dzieci i indywidualnego nauczania dzieci i młodzieży”. [5] Jego projekt, opublikowany w kwietniu 2017 roku, spotkał się z protestem wielu rodziców (zwłaszcza dzieci autystycznych), którzy sprzeciwili się usunięciu zapisu o możliwości nauczania indywidualnego w przedszkolu lub szkole, co  – ich zdaniem – prowadzi do wykluczenia dzieci niepełnosprawnych. Minister Edukacji Narodowej Anna Zalewska spotkała się w maju z przedstawicielami rodziców i organizacji pozarządowych i zapowiedziała powstanie w 2019 roku kompleksowej ustawy dotyczącej dzieci i młodzieży ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Wynika z tego, że Rozporządzenie ma charakter tymczasowy, a według minister Zalewskiej kładzie nacisk na indywidualizację, w żadnym razie nie powodując wykluczenia.

Niepełnosprawni na studiach

Ostatnia reforma szkolnictwa wyższego z roku 2011 znacznie ułatwiła dostęp do studiów osobom niepełnosprawnym. Nałożyła bowiem na uczelnie, niezależnie od ich statusu i rodzaju studiów, obowiązek stworzenia im dogodnych warunków studiowania, między innymi zapewnienia bezpłatnego transportu, tłumacza języka migowego, asystę transportową, itp. Stworzony został system pomocy materialnej dla niepełnosprawnych studentów. Stypendium specjalne mogą otrzymać niepełnosprawni studenci i doktoranci wszystkich rodzajów i stopniów studiów oraz uczelni, bez względu na wiek. W postępowaniu przyznającym to stypendium nie jest brane pod uwagę kryterium dochodowe. Warunkiem koniecznym jest posiadanie orzeczenia o niepełnosprawności i wypełnienie odpowiedniego wniosku.

Uczelnie otrzymują także dotacje na finansowanie pomocy rzeczowej dla niepełnosprawnych studentów i doktorantów. Środki pochodzą z budżetu państwa. [6] Uczelnie we własnym zakresie decydują o rozdziale otrzymanych dotacji. Zgodnie z przepisami mogą je przeznaczyć np. na finansowanie kursu języka migowego dla pracowników, wynagrodzenia uczelnianych asystentów towarzyszących studentom i doktorantom niepełnosprawnym, zakup urządzeń do wypożyczalni sprzętu dla niepełnosprawnych, literatury naukowej na nośnikach, umożliwiających studiowanie (audiobooki dla niewidomych, wydania alfabetem Braille’a dla niewidzących, itp.). Nie można natomiast finansować z dotacji czesnego za studia niestacjonarne, stypendiów i innych świadczeń pieniężnych, zakwaterowania i rehabilitacji.

Studenci i doktoranci niepełnosprawni jednocześnie podlegają takim samym kryteriom przyznawania pomocy materialnej, jak zdrowi. Na takich samych zasadach mogą otrzymywać stypendium socjalne, rektorskie dla wyróżniających się w nauce, ministerialne za wybitne osiągnięcia. Niepełnosprawni studenci i doktoranci mogą wystąpić o przyznanie kredytu studenckiego z preferencyjnymi warunkami spłaty.

Niezależnie od pomocy uczelni studenci i doktoranci ze znacznym i umiarkowanym stopniem niepełnosprawności mogą korzystać ze środków pochodzących z innowacyjnego programu „Aktywny Samorząd”, finansowanego przez PFRON. Środki mogą być przeznaczone na opłacenie czesnego, opłatę za przewód doktorski lub pokrycie innych kosztów związanych z nauką (zakup pomocy naukowych, itp.). [7] Program realizowany jest przez Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie i Miejskie Ośrodki Pomocy Rodzinie.

Reasumując, formalnie osoby niepełnosprawne mają dobre warunki zdobywania wykształcenia, zarówno na poziomie średnim jak i wyższym. Niewysoki odsetek niepełnosprawnych z wykształceniem wyższym niż podstawowe lub zawodowe może wynikać z niedostatecznej informacji, nieumiejętności jej poszukiwania lub zakorzenionych barier mentalnych.

Iwona Czechowska

Przypisy:

[1] Bartłomiej Kwapisz – Dochody niepełnosprawnych, https://wynagrodzenia.pl/artykul/dochody-niepelnosprawnych

[2] Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 1 sierpnia 2017 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli (Dz.U. z 2017 r. poz. 1575) 

[3] Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym  (Dz.U z 2017 r. poz. 1578)

[4] https://men.gov.pl/ministerstwo/informacje/reforma-edukacji-a-uczen-ze-specjalnymi-potrzebami-edukacyjnymi.html

[5] http://legislacja.rcl.gov.pl/docs/501/12297457/12427831/12427832/dokument284758.pdf

[6] http://www.nauka.gov.pl/wsparcie-niepelnosprawnych-studentow-i-doktorantow/

[7] http://www.umcs.pl/pl/aktualnosci,34,dofinansowanie-kosztow-nauki-osob-niepelnosprawnych,48053.chtm